Today we will look at the form स्थाता 3As-लुँट् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 4.12.9
येन सप्त महासाला गिरिर्भूमिश्च दारिताः । बाणेनैकेन काकुत्स्थ स्थाता ते को रणाग्रतः ।। ४-१२-९ ।।
अद्य मे विगतः शोकः प्रीतिरद्य परा मम । सुहृदं त्वां समासाद्य महेन्द्रवरुणोपमम् ।। ४-१२-१० ।।
तमद्यैव प्रियार्थं मे वैरिणं भ्रातृरूपिणम् । वालिनं जहि काकुत्स्थ मया बद्धोऽयमञ्जलिः ।। ४-१२-११ ।।
Gita Press translation “Who can stand in the van of a battle before you, by whom seven ig sal trees as well as the mountain (on which the trees stood) and the earth (supporting it) have been pierced with a single arrow, O scion of Kakutstha? Now that I have duly met in the form of an ally you, who are a compeer of the mighty Indra (the ruler of gods) and Varuṇa (the god of waters), my grief has totally disaapeared and my joy is supreme today. For my pleasure, O scion of Kakutstha, (pray) make short work of Vālī, my enemy in the guise of a brother, this very day: so have these palms been joined by me.”
स्थाता is derived from the धातुः √स्था (भ्वादि-गणः, ष्ठा गतिनिवृत्तौ, धातु-पाठः #१. १०७७)
The धातुः “ष्ठा” has an initial षकारः in the धातु-पाठः। By 6-1-64 धात्वादेः षः सः, there is the substitution of सकारः in the place of the initial षकारः of a धातुः। And as per the न्यायः “निमित्तापाये नैमित्तिकस्याप्यपाय:” (when a cause is gone, its effect is also gone) the ठकार-आदेशः for the थकारः, which has come in by 8-4-41 ष्टुना ष्टुः, because of the presence of the षकारः, will now be reverted to the थकारः since the cause for the ठकारादेश: no longer exists. So we now have √स्था।
In the धातु-पाठः, √स्था has no इत् letters. It is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, in कर्तरि प्रयोग:, √स्था takes the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So √स्था can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:।
The विवक्षा is लुँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
(1) स्था + लुँट् । By 3-3-15 अनद्यतने लुट्, the affix लुँट् is prescribed after a धातुः when used in the sense of future not of today.
(2) स्था + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) स्था + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः।
(4) स्था + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(5) स्था + तासिँ + ति । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः, the affixes “स्य” and “तासिँ” are prescribed after a धातुः when followed by “लृँ” (लृँट् or लृँङ्) or लुँट् respectively.
Note: This rule is a अपवाद: for 3-1-68 कर्तरि शप् etc.
(6) स्था + तास् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् stops the “इट्”-आगम: (for “तास्”) which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
See question 2.
(7) स्था + तास् + डा । By 2-4-85 लुटः प्रथमस्य डारौरसः, when they come in place of लुँट्, the third person affixes (“तिप्/त”, “तस्/आताम्”, “झि/झ”) are replaced respectively by “डा”, “रौ” and “रस्”।
See question 5.
(8) स्था + तास् + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
(9) स्थाता । By 6-4-143 टेः, when the अङ्गम् has the भ-सञ्ज्ञा, then its “टि” portion (ref. 1-1-64 अचोऽन्त्यादि टि) takes लोप: when followed by an affix that has डकारः as an indicatory letter.
Note: The अङ्गम् does not have the भ-सञ्ज्ञा here. But still टि-लोप: is done because otherwise no purpose would be served by having डकार: as a इत् in “डा”। डित्वसामर्थ्यादभस्यापि टेर्लोपः।
Questions:
1. Where has लुँट् been used in Chapter Eighteen of the गीता?
2. In the धातु-पाठ:, among the monosyllabic (एकाच:) verbal roots ending in a आकार:, how many are उदात्तोपदेशा:?
3. Can you recall a सूत्रम् (which we have studied) in which पाणिनि: specifically mentions the धातु: √स्था (भ्वादि-गणः, ष्ठा गतिनिवृत्तौ, धातु-पाठः #१. १०७७)?
4. Why doesn’t the सूत्रम् 6-4-105 अतो हेः apply in the form जहि?
5. Besides “डा”, which other प्रत्यय: (which we have studied) is of the form “आ” after अनुबन्ध-लोप: (removing the इत् letters)?
6. How would you say this in Sanskrit?
“I will not be (stay) here tomorrow.” Use the अव्ययम् “श्वस्” for “tomorrow.”
Easy questions:
1. Which सूत्रम् is used for the “क”-आदेश: in the form क: (सर्वनाम-प्रातिपदिकम् “किम्”, पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्)?
2. Which term used in the verses has the “षट्”-सञ्ज्ञा?
Questions:
1. Where has लुँट् been used in Chapter Eighteen of the गीता?
Answer: लुँट् has been used in Chapter Eighteen of the गीता in the form भविता derived from the धातुः √भू (भू सत्तायाम्, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१. १)
न च तस्मान्मनुष्येषु कश्चिन्मे प्रियकृत्तमः |
भविता न च मे तस्मादन्यः प्रियतरो भुवि || 18-69||
The विवक्षा is लुँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
भू + लुँट् । By 3-3-15 अनद्यतने लुट्।
= भू + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= भू + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्।
= भू + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= भू + तासिँ + ति । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः।
= भू + तास् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= भू + इट् तास् + ति । By 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ ।
= भू + इतास् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= भो + इतास् + ति । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
= भवितास् + ति । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।
= भवितास् + डा । By 2-4-85 लुटः प्रथमस्य डारौरसः।
= भवितास् + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= भविता । By 6-4-143 टेः, when the अङ्गम् has the भ-सञ्ज्ञा, then its “टि” portion (ref. 1-1-64 अचोऽन्त्यादि टि) takes लोप: when followed by an affix that has डकारः as an indicatory letter.
Note: The अङ्गम् does not have the भ-सञ्ज्ञा here. But still टि-लोप: is done because otherwise no purpose would be served by having डकार: as a इत् in “डा”। डित्वसामर्थ्यादभस्यापि टेर्लोपः।
2. In the धातु-पाठ:, among the monosyllabic (एकाच:) verbal roots ending in a आकार:, how many are उदात्तोपदेशा:?
Answer: There are NO monosyllabic (एकाच:) verbal roots ending in a आकार: which are उदात्तोपदेशा:। The following couplet gives a list of those verbal roots which end in a vowel and are उदात्तोपदेशा:। None of the ones listed ends in a आकार:।
ऊदॄदन्तैर्-यौति-रु-क्ष्णु-शीङ्-स्नु-नु-क्षु-श्वि-डीङ्-श्रिभि: ।
वृङ्वृञ्भ्यां च विनैकाचोऽजन्तेषु निहताः स्मृताः ।।
3. Can you recall a सूत्रम् (which we have studied) in which पाणिनि: specifically mentions the धातु: √स्था (भ्वादि-गणः, ष्ठा गतिनिवृत्तौ, धातु-पाठः #१. १०७७)?
Answer: पाणिनि: specifically mentions the धातु: √स्था (भ्वादि-गणः, ष्ठा गतिनिवृत्तौ, धातु-पाठः #१. १०७७) in two सूत्रे which we have studied.
(1) 6-4-66 घुमास्थागापाजहातिसां हलि – The आकारः of the verbal roots having the घु-सञ्ज्ञा and the verbal roots √मा [मेङ् प्रणिदाने १. १११६, मा माने २. ५७, माङ् माने शब्दे च ३. ७, माङ् माने ४. ३७], √स्था [ष्ठा गतिनिवृत्तौ १. १०७७], √गा [गै शब्दे १. १०६५, गाङ् गतौ १. ११०१, गा स्तुतौ ३. २६ as well as the गा-आदेश: done in place of इण् गतौ २. ४० and इक् स्मरणे (नित्यमधिपूर्वः) २. ४१, as well as the गाङ्-आदेश: in the place of इङ् अध्ययने (नित्यमधिपूर्वः) २. ४२], √पा [पा पाने १. १०७४], √हा [ओँहाक् त्यागे ३. ९] and √सो [षो अन्तकर्मणि ४. ४२] gets ईकारः as replacement, when followed by a हलादि: (beginning with a consonant) आर्धधातुक-प्रत्ययः which is a कित् or a ङित्।
(2) 7-3-78 पाघ्राध्मास्थाम्नादाण्दृश्यर्त्तिसर्त्तिशदसदां पिबजिघ्रधमतिष्ठमनयच्छपश्यर्च्छधौशीयसीदाः – When followed by a प्रत्ययः which begins with शकार: as an इत्, the verbal roots “√पा (पा पाने १. १०७४), √घ्रा (घ्रा गन्धोपादाने १. १०७५), √ध्मा (ध्मा शब्दाग्निसंयोगयोः १. १०७६), √स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ १. १०७७), √म्ना (म्ना अभ्यासे १. १०७८ ), √दा (दाण् दाने १. १०७९), √दृश् (दृशिर् प्रेक्षणे १. ११४३), √ऋ (ऋ गतिप्रापणयोः १. १०८६), √सृ (सृ गतौ १. १०८५), √शद् (शद्ऌँ शातने १. ९९१, ६. १६४) and √सद् (षद्ऌँ विशरणगत्यवसादनेषु १. ९९०, ६. १६३)” get “पिब, जिघ्र, धम, तिष्ठ, मन, यच्छ, पश्य, ऋच्छ, धौ, शीय and सीद” as replacements respectively.
4. Why doesn’t the सूत्रम् 6-4-105 अतो हेः apply in the form जहि?
Answer: जहि is derived from the धातुः √हन् (हनँ हिंसागत्योः, अदादि-गणः, धातु-पाठः #२. २)
The विवक्षा is लोँट्, कर्तरि-प्रयोगः, मध्यम-पुरुषः, एकवचनम्।
हन् + लोँट् । By 3-3-162 लोट् च।
= हन् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= हन् + सिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्।
= हन् + सि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= हन् + हि । By 3-4-87 सेर्ह्यपिच्च।
= हन् + शप् + हि । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= हन् + हि । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः।
= जहि । By 6-4-36 हन्तेर्जः, when followed by the हि-प्रत्ययः “हन्” gets “ज” as the replacement. As per 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य, the entire term “हन्” is replaced by “ज”। Now by 6-4-105 अतो हेः, the हि-प्रत्ययः should have taken elision. But since both 6-4-36 and 6-4-105 belong to the अधिकारः of 6-4-22 असिद्धवदत्राभात्, the “ज”-आदेश: that was done by 6-4-36 is not seen by 6-4-105. Only “हन्” is seen by 6-4-105 and therefore there is no elision of the हि-प्रत्ययः here and the form remains as जहि।
Note: Both 6-4-36 and 6-4-105 prescribe an operation that involves the हि-प्रत्यय:। Since they are both based on a common element, 6-4-22 comes into effect.
5. Besides “डा”, which other प्रत्यय: (which we have studied) is of the form “आ” after अनुबन्ध-लोप: (removing the इत् letters)?
Answer: The प्रत्यय: “टा” (तृतीया-एकवचनम्) is also of the form “आ” after अनुबन्ध-लोप: by 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः। “टा” is prescribed by 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् – The (twenty-one) affixes (case-endings) “(सुँ-औ-जस्)-(अम्-औट्-शस्)-(टा-भ्याम्-भिस्)-(ङे-भ्याम्-भ्यस्)-(ङसि-भ्याम्-भ्यस्)-(ङस्-ओस्-आम्)-(ङि-ओस्-सुप्)” are used after a प्रातिपदिकम् and also after a term ending in the (feminine) affix “ङी” or “आप्”।
6. How would you say this in Sanskrit?
“I will not be (stay) here tomorrow.” Use the अव्ययम् “श्वस्” for “tomorrow.”
Answer: श्वः अत्र न स्थातास्मि = श्वोऽत्र न स्थातास्मि ।
Easy questions:
1. Which सूत्रम् is used for the “क”-आदेश: in the form क: (सर्वनाम-प्रातिपदिकम् “किम्”, पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्)?
Answer: 7-2-103 किमः कः is used for the “क”-आदेश: in the form क: (सर्वनाम-प्रातिपदिकम् “किम्”, पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्)।
किम् + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा……।
= क + सुँ । By 7-2-103 किमः कः, “किम्” gets “क” as the replacement when a विभक्तिः affix follows. As per 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य, the entire term “किम्” is replaced.
= क + स् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= क: । रुँत्व-विसर्गौ – 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
2. Which term used in the verses has the “षट्”-सञ्ज्ञा?
Answer: The प्रातिपदिकम् “सप्तन्” used in सप्त (प्रथमा-बहुवचनम्) has the षट्-सञ्ज्ञा by 1-1-24 ष्णान्ता षट्।
सप्तन् + जस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा……। “सप्तन्” has the षट्-सञ्ज्ञा by 1-1-24 ष्णान्ता षट् – A numeral stem ending in षकारः or नकारः gets the designation षट्।
= सप्तन् । By 7-1-22 षड्भ्यो लुक्, the affix “जस्” (as well as “शस्”) takes the लुक् elision when it follows the words that are designated “षट्”। Now “सप्तन्” gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् using 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्।
= सप्त । By 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य।