1. What would be the final form in this example in the case where the optional augment इट् is used?
Answer: The final form would be सहितुम्।
सह् + तुमुँन् । By 3-4-66 पर्याप्तिवचनेष्वलमर्थेषु।
= सह् + तुम् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= सह् + इट् तुम् । Note: As per 7-2-48 तीषसहलुभरुषरिषः – When following any one of the verbal roots listed below, a आर्धधातुकम् affix beginning with the letter ‘त्’ optionally takes the augment इट् –
(i) √इष् (इषुँ इच्छायाम् ६. ७८). According to some grammarians the verbal root √इष् (इषँ आभीक्ष्ण्ये ९. ६१) should also be included here.
(ii) √सह् (षहँ मर्षणे १. ९८८)
(iii) √लुभ् (लुभँ गार्ध्ये ४. १५३)
(iv) √रुष् (रुषँ हिंसार्थः १. ७८९)
(v) √रिष् (रिषँ हिंसार्थः १. ७९०)
Here we consider the case when the verbal root does allow the affix ‘तुम्’ to take the augment ‘इट्’।
= सह् + इ तुम् = सहितुम् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

‘सहितुम्’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च and the अव्यय-सञ्ज्ञा by 1-1-39 कृन्मेजन्तः।

2. Commenting on the सूत्रम् 3-4-66 पर्याप्तिवचनेष्वलमर्थेषु (used in step 1) the सिद्धान्तकौमुदी says – पर्याप्तिवचनेषु किम्? अलं भुक्त्वा। Please explain.
Answer: The सूत्रम् 3-4-66 पर्याप्तिवचनेष्वलमर्थेषु says – The affix तुमुँन् may be used following a verbal root when in conjunction with a word such as अलम् when it denotes ‘complete capability/competence.’ In the sentence अलं भुक्त्वा, अलम् does not denote complete capability/competence. It instead denotes the sense of ‘away with’ or ‘no use of (having a prohibitive force.)’ Hence the सूत्रम् 3-4-66 पर्याप्तिवचनेष्वलमर्थेषु cannot be used here.

3. Commenting further on the सूत्रम् 3-4-66 पर्याप्तिवचनेष्वलमर्थेषु the सिद्धान्तकौमुदी says – अलमर्थेषु किम्? पर्याप्तं भुङ्क्ते। प्रभूततेह गम्यते न तु भोक्तु: सामर्थ्यम्। Please explain.
Answer: In order to understand the importance of the condition अलमर्थेषु (in the सूत्रम् 3-4-66 पर्याप्तिवचनेष्वलमर्थेषु) let us consider the example पर्याप्तं भुङ्क्ते। Here पर्याप्तम् does not denote सामर्थ्यम् (capability/competence) of the consumer. It instead denotes प्रभूतता (abundance/plenty.) Thus पर्याप्तं भुङ्क्ते means – (someone) eats plenty. Since पर्याप्तम् – as used in this sentence – does not have the meaning of अलम् (capability/competence), the सूत्रम् 3-4-66 does not apply. If पाणिनि: had not specified the condition अलमर्थेषु, it would have led to the undesirable consequence of the सूत्रम् 3-4-66 applying here also.

4. Commenting on the सूत्रम् 6-3-112 सहिवहोरोदवर्णस्य (used in step 7) the तत्त्वबोधिनी says – इह रेफलोपस्यासंभवात् ‘ढ्रलोपे पूर्वस्य-‘ इत्यतो ‘ढलोप’ एवानुवर्तते। Please explain.
Answer: The वृत्तिः of 6-3-112 says that अनयोरवर्णस्य ओत्स्यात् ढलोपे – When the letter ‘ढ्’ is dropped, the prior अवर्ण: (‘अ’ or ‘आ’) belonging to the verbal root √सह् (षहँ मर्षणे १. ९८८) or √वह् (वहँ प्रापणे १. ११५९) is replaced by the letter ‘ओ’। The question is – why doesn’t the अनुवृत्ति: of the entire term ढ्रलोपे come down (from the prior सूत्रम् 6-3-111 ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घोऽणः) in to 6-3-112? Why only ढलोपे? The तत्त्वबोधिनी gives the answer as रेफलोपस्यासंभवात्। Since neither the verbal root √सह् (षहँ मर्षणे १. ९८८) nor the verbal root √वह् (वहँ प्रापणे १. ११५९) contains the letter ‘र्’ there is no possibility of there being an elision of the letter ‘र्’ (by 8-3-14 रो रि) belonging to one of these two verbal roots. Hence there is no point in bringing down the the अनुवृत्ति: of the entire term ढ्रलोपे। It is sufficient to take the अनुवृत्ति: of only ढलोपे।

5. Commenting further on the सूत्रम् 6-3-112 सहिवहोरोदवर्णस्य the तत्त्वबोधिनी says – ढलोपे किम्? सहते। Please explain.
Answer: सहते is derived from the verbal root √सह् (षहँ मर्षणे १. ९८८).
The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
सह् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= सह् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= सह् + त । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम्।
= सह् + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे।
= सह् + शप् + ते । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌।
= सह् + अ + ते = सहते । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: In this example, 8-3-13 ढो ढे लोपः finds no application and consequently neither does 6-3-112. When ढलोपः (elision of the letter ‘ढ्’) does not occur, 6-3-112 doesn’t apply. The counter-example सहते is given to demonstrate this fact.

6. How would you say this in Sankrit?
Jāmbavān said to Śrī Hanumān – ‘You are capable of crossing the ocean.’ Use the verbal root √तॄ (तॄ प्लवनतरणयोः १. ११२४) for ‘to cross.’
Answer: उदधिम् तरितुम्/तरीतुम् समर्थः असि इति जाम्बवान् हनुमन्तम् उवाच = उदधिं तरितुं/तरीतुं समर्थोऽसीति जाम्बवान् हनुमन्तमुवाच।
Note: The optional elongation of the augment इट् in तरितुम्/तरीतुम् is made possible by 7-2-38 वॄतो वा।

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-3-106 सम्बुद्धौ च been used in the verses?
Answer: 7-3-106 सम्बुद्धौ च has been used in the form (हे) तारे (स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘तारा’, सम्बुद्धिः)।
(हे) तारा + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्…। ‘सुँ’ get the सम्बुद्धि-सञ्ज्ञा here by 2-3-49 एकवचनं संबुद्धिः।
= (हे) तारा + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= (हे) तारे + स् । By 7-3-106 सम्बुद्धौ च – A अङ्गम् (base) ending in the feminine affix ‘आप्’ takes the letter ‘ए’ as a substitute when followed by a सम्बुद्धिः affix. As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending letter ‘आ’ of the अङ्गम् is substituted by the letter ‘ए’।
= (हे) तारे । By 6-1-69 एङ् ह्रस्वात् सम्बुद्धेः।

2. Can you recall a सूत्रम् from the ‘अङ्गस्य’ अधिकार: in the which पाणिनि: specifically mentions the प्रातिपदिकम् ‘स्त्री’ (used in the form स्त्रीभिः in the verses)?
Answer: पाणिनि: specifically mentions the प्रातिपदिकम् ‘स्त्री’ in the सूत्रम् 6-4-79 स्त्रिया: – There is a substitution of ‘इयँङ्’ in place of the term ‘स्त्री’ when followed by an affix beginning with a vowel. As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending letter ‘ई’ of the अङ्गम् ‘स्त्री’ is substituted by ‘इयँङ्’।