Today we will look at the form मे from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं परं कौतूहलं हि मे |
महर्षे त्वं समर्थोऽसि ज्ञातुमेवंविधं नरम् || १-१-५||
Gita Press translation “I wish to hear this; for there is a great curiosity in my mind about it, while you are capable of knowing such a man. O eminent seer!”
‘अस्मद्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम् and सर्वनाम-सञ्ज्ञा by 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि । The विवक्षा here is षष्ठी-एकवचनम् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘अस्मद्’ ।
(1) अस्मद् + ङस् ।
(2) मे । By 8-1-22 तेमयावेकवचनस्य, the अस्मद्-प्रातिपदिकम् along with the ङस्-प्रत्यय: (षष्ठी-एकवचनम्), gets मे as replacement, since the following conditions are met:
a) There is a पदम् in the same sentence preceding अस्मद्-शब्दः। Here in this example we have हि preceding.
b) अस्मद्-शब्दः is not at the beginning of the metrical पाद:।
Questions:
1. In which chapter of the गीता is “मे” used in the first verse? Is it चतुर्थी-एकवचनम् or षष्ठी-एकवचनम्?
2. Which प्रातिपदिकम् is present the form “नरम्”? (Is there more than one choice?)
3. Use some words from the verse to compose the following sentence in Sanskrit:
“You are capable of knowing the answer to this question.”
4. Which सूत्रम् is an अपवाद: for 8-1-22 तेमयावेकवचनस्य?
5. Where has the “युष्मद्” प्रातिपदिकम् been used in this verse?
6. Where has the सूत्रम् 7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात् been used?
7. Which प्रातिपदिकम् used in the verse has the घि-सञ्ज्ञा?
8. Please list the three synonyms for the word कौतूहलम् (प्रातिपदिकम् “कौतूहल” neuter, meaning “curiosity”) as given in the अमरकोश:।
कौतूहलं कौतुकं च कुतुकं च कुतूहलम् ।।१-७-३१।।
(इति चत्वारि “कौतुकस्य” नामानि)
Easy questions:
1. Which सूत्रम् was used to get इच्छामि + अहम् = इच्छाम्यहम्?
2. Which सूत्रम् was used to get महा + ऋषि = महर्षि?
3. Please do पदच्छेद: of समर्थोऽसि and mention the relevant rules.
1. In which chapter of the गीता is “मे” used in the first verse? Is it चतुर्थी-एकवचनम् or षष्ठी-एकवचनम्?
अर्जुन उवाच |
संन्यासं कर्मणां कृष्ण पुनर्योगं च शंससि |
यच्छ्रेय एतयोरेकं तन्मे ब्रूहि सुनिश्चितम् || 5-1|| मे is चतुर्थी-एकवचनम्।
श्रीभगवानुवाच |
भूय एव महाबाहो शृणु मे परमं वचः |
यत्तेऽहं प्रीयमाणाय वक्ष्यामि हितकाम्यया || 10-1|| Here मे is षष्ठी-एकवचनम्।
2. Which प्रातिपदिकम् is present the form “नरम्”? (Is there more than one choice?)
नरम् can be द्वितीया-एकवचनम् of प्रातिपदिकम् “नर” or द्वितीया-एकवचनम् of प्रातिपदिकम् “नृ”.
नर + अम् (4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टा…) = नरम् (6-1-107 अमि पूर्वः)
नृ + अम् (4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टा…) =नरम् (7-3-110 ऋतो ङिसर्वनामस्थानयोः, 1-1-51 उरण् रपरः)
3. Use some words from the verse to compose the following sentence in Sanskrit:
“You are capable of knowing the answer to this question.”
त्वम् अस्य प्रश्नस्य उत्तरम् ज्ञातुम् समर्थ: असि = त्वमस्य प्रश्नस्योत्तरं ज्ञातुं समर्थोऽसि ।
4. Which सूत्रम् is an अपवाद: for 8-1-22 तेमयावेकवचनस्य?
8-1-23 त्वामौ द्वितीयायाः is an अपवाद: for 8-1-22 तेमयावेकवचनस्य। 8-1-22 can apply when युष्मद्/अस्मद्-प्रातिपदिकम् is used with a द्वितीया/चतुर्थी/षष्ठी-एकवचन-प्रत्यय:। 8-1-23 is specific for द्वितीया-एकवचनम् of युष्मद्/अस्मद्-प्रातिपदिकम्। So it applies in a sub-domain of 8-1-22. The net result is that 8-1-22 applies in the case of चतुर्थी/षष्ठी-एकवचनम् and 8-1-23 applies in the case of द्वितीया-एकवचनम् of युष्मद्/अस्मद्।
5. Where has the “युष्मद्” प्रातिपदिकम् been used in this verse?
त्वम्, प्रातिपदिकम् “युष्मद्”, प्रथमा-एकवचनम्।
6. Where has the सूत्रम् 7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात् been used?
In एतद्, प्रातिपदिकम् “एतद्”, अत्र नपुंसकलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम्।
एतद् + अम् (4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टा…) = एतद् (7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात्)
By 1-1-63 न लुमताऽङ्गस्य, when an affix takes the लुक्, श्लु or लुप् elision, the operations that were ordained on the अङ्गम् by that affix, shall not be carried out. Thus 7-2-102 त्यदादीनामः does not apply. 1-1-63 is निषेध-सूत्रम् to 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्।
7. Which प्रातिपदिकम् used in the verse has the घि-सञ्ज्ञा?
The प्रातिपदिकम् “महर्षि” has घि-सञ्ज्ञा by 1-4-7 शेषो घ्यसखि। महर्षे is सम्बुद्धि: of “महर्षि”।
महर्षि + सुँ (4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टा…, सुँ gets the designation सम्बुद्धि: by 2-3-49 एकवचनं संबुद्धिः) = महर्षे + सुँ (7-3-108 ह्रस्वस्य गुणः) = महर्षे + स् (1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः) = महर्षे (6-1-69 एङ्ह्रस्वात् सम्बुद्धेः)
8. Please list the three synonyms for the word कौतूहलम् (प्रातिपदिकम् “कौतूहल” neuter, meaning “curiosity”) as given in the अमरकोश:।
कौतूहलं कौतुकं च कुतुकं च कुतूहलम् ।।१-७-३१।।
(इति चत्वारि “कौतुकस्य” नामानि)
The synonyms (all neuter) of the word कौतूहलम् are –
1. कौतुकम् (प्रातिपदिकम् “कौतुक”)
2. कुतुकम् (प्रातिपदिकम् “कुतुक”)
3. कुतूहलम् (प्रातिपदिकम् “कुतूहल”)
Easy questions:
1. Which सूत्रम् was used to get इच्छामि + अहम् = इच्छाम्यहम्?
6-1-77 इको यणचि।
2. Which सूत्रम् was used to get महा + ऋषि = महर्षि?
6-1-87 आद्गुणः and 1-1-51 उरण् रपरः।
3. Please do पदच्छेद: of समर्थोऽसि and mention the relevant rules.
The पदच्छेदः is समर्थः, असि।
समर्थस् + असि
= समर्थरुँ + असि (8-2-66 ससजुषो रुः)
= समर्थर् + असि (1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः)
= समर्थउ + असि (6-1-113 अतो रोरप्लुतादप्लुते)
= समर्थो + असि (6-1-87 आद्गुणः)
= समर्थोऽसि (6-1-109 एङः पदान्तादति)