Questions:

1. In the गीता you spot a आर्ष-प्रयोग: in which √वस् (भ्वादि-गणः, वसँ निवासे धातु-पाठः #१. ११६०) has been used with लृँट्? (It is a आर्ष-प्रयोग: because a “इट्”-आगम: has been irregularly used.)
Answer: A आर्ष-प्रयोग: in which √वस् (भ्वादि-गणः, वसँ निवासे धातु-पाठः #१. ११६०) has been used with लृँट् is in the form निवसिष्यसि ।

मय्येव मन आधत्स्व मयि बुद्धिं निवेशय |
निवसिष्यसि मय्येव अत ऊर्ध्वं न संशयः || 12-8||

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, मध्यम-पुरुषः, एकवचनम्।
वस् + लृँट् । By 3-3-13 लृट् शेषे च ।
= वस् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वस् + सिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्।
= वस् + सि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वस् + स्य + सि । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः।
= वस् + इट् स्य + सि । By 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः, an आर्धधातुक-प्रत्यय: beginning with a letter of the वल्-प्रत्याहारः gets the augment “इट्”। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the “इट्”-आगमः at the beginning of the प्रत्यय:। Note: √वस् is अनुदात्तोपदेश:। Hence 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् should prohibit 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः। But still “इट्”-आगमः has been used here irregularly (आर्ष-प्रयोग:)।
= वस् + इस्य + सि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वसिष्यसि । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययो:।
“नि” is the उपसर्गः (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।)
नि + वसिष्यसि = निवसिष्यसि ।

2. Commenting on the सूत्रम् 7-4-49 सः स्यार्द्धधातुके, the काशिका says – आर्धधातुके इति किम्? आस्से। Please explain.
Answer: “आर्धधातुके इति किम्? आस्से” means why आर्धधातुक-प्रत्यय: is specified in the सूत्रम् 7-4-49 सः स्यार्द्धधातुके। The reason being to prevent the application of 7-4-49 in forms like आस्से। In the form आस्से the अङ्गम् “आस्” is followed by the प्रत्यय: “से” which begins with a सकार: but “से” is not a आर्धधातुक-प्रत्यय:। So 7-4-49 does NOT apply.

आस्से is derived from the धातुः √आस् (आसँ उपवेशने, धातु-पाठः २. ११).
The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, मध्यम-पुरुषः, एकवचनम्।
आस् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= आस् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
=आस् + थास् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्। “थास्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।
= आस् + से । By 3-4-80 थासस्से। “से” also gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 1-1-56 स्थानिवदादेशोऽनल्विधौ।
= आस् + शप् + से । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌।
= आस्से । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः। Note: As explained above, 7-4-49 सः स्यार्द्धधातुके does not apply here.

3. Can you recall a सूत्रम् in which पाणिनि: has mentioned a set of nine verbal roots – one of which is √वस् (भ्वादि-गणः, वसँ निवासे धातु-पाठः #१. ११६०)? (Note: These are the last nine verbal roots in the भ्वादि-गणः।)
Answer: पाणिनि: mentions a set of nine verbal roots in the सूत्रम् 6-1-15 वचिस्वपियजादीनां किति – The verbal roots √वच् (वचँ परिभाषणे २. ५८), √स्वप् (ञिष्वपँ शये २. ६३) and also the nine verbal roots beginning with √यज् (यजँ देवपूजासङ्गतिकरणदानेषु १. ११५७) take सम्प्रसारणम् (ref. 1-1-45) when followed by an affix which is a कित्।
Note: The nine verbal roots √यज् etc are as follows: √यज् (यजँ देवपूजासङ्गतिकरणदानेषु १. ११५७), √वप् (डुवपँ बीजसन्ताने | छेदनेऽपि १. ११५८), √वह् (वहँ प्रापणे १. ११५९), √वस् (वसँ निवासे १. ११६०), √वे (वेञ् तन्तुसन्ताने १. ११६१), √व्ये (व्येञ् संवरणे १. ११६२), √ह्वे (ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च १. ११६३), √वद् (वदँ व्यक्तायां वाचि १. ११६४) and √श्वि (ट्वोँश्वि गतिवृद्ध्योः १. ११६५)।

4. √वस् (भ्वादि-गणः, वसँ निवासे धातु-पाठः #१. ११६०) is one among two monosyllabic (having one vowel) verbal roots in the धातु-पाठ: which end in a सकार: and have a अनुदात्त-स्वर: on their vowel. Which is the other one?
Answer: The other monosyllabic verbal root in the धातु-पाठ: which end in a सकार: and has a अनुदात्त-स्वर: on its vowel is √घस् (घसॢँ अदने १. ८१२).

5. Which सूत्रम् is used for the आकारलोप: in the form ययु:?
Answer: 6-4-64 आतो लोप इटि च is used for the आकारलोप: in the form ययुः derived from the धातुः √या (या प्रापणे, अदादि-गणः, धातु-पाठः २. ४४).
The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।
या + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट्।
= या + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= या + झि । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्।
= या + उस् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “उस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= या या + उस् । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य। Note: As per 1-1-59 द्विर्वचनेऽचि, we apply 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य before applying 6-4-64 आतो लोप इटि च।
= य या + उस् । By 7-4-59 ह्रस्वः।
= य य् उस् । By 6-4-64 आतो लोप इटि च – The ending आकार: of an अङ्गम् takes लोप: when followed by a vowel-beginning आर्धधातुक-प्रत्यय: that has either:
(i) a “इट्”-आगम: or
(ii) a ककार: or ङकार: as an इत्।
Note: As per 1-2-5 असंयोगाल्लिट् कित्, here the “उस्”-प्रत्यय: is कित्। This allows 6-4-64 to apply.
Note: 6-1-96 उस्यपदान्तात् would also work here. But it will not work in other forms in the conjugation table. For example, in प्रथम-पुरुषः, द्विवचनम् (ययतु:), 6-1-96 will not work. Hence it’s good to use 6-4-64 आतो लोप इटि च consistently.
= ययुः । रुँत्व-विसर्गौ – 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः ।

6. How would you say this in Sanskrit?
“I will stay in this country, with my family, for a long time.” Use the masculine प्रातिपदिकम् “परिवार” for “family.” Use the अव्ययम् “चिरम्” for “for a long time.”
Answer: मम परिवारेण सह अस्मिन् देशे चिरम् निवत्स्यामि = मम परिवारेण सहास्मिन् देशे चिरं निवत्स्यामि ।

Easy questions:

1. Where has 7-2-109 दश्च been used in the verses?
Answer: 7-2-109 दश्च has been used in the form इमे (सर्वनाम-प्रातिपदिकम् “इदम्”, पुंलिङ्गे प्रथमा-बहुवचनम्।)
इदम् + जस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा..।
= इद अ + जस् । By 7-2-102 त्यदादीनामः।
= इद + जस् । By 6-1-97 अतो गुणे।
= इम + जस् । By 7-2-109 दश्च, the दकारः of इदम् gets मकारः as a replacement when a विभक्तिः affix follows. “जस्” has the विभक्ति-सञ्ज्ञा here by 1-4-104 विभक्तिश्च।
= इम + शी । “शी”-आदेश: by 7-1-17 जसः शी, 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य।
= इम + ई । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= इमे । By 6-1-87 आद्गुणः। (Note: 6-1-104 नादिचि stops 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः।)

2. Please do पदच्छेद: of प्राणांस्त्यक्ष्यति and mention the relevant rules.
Answer: The पदच्छेद: of प्राणांस्त्यक्ष्यति is प्राणान् + त्यक्ष्यति।
प्राणान् + त्यक्ष्यति।
= प्राणांरुँ + त्यक्ष्यति । By 8-3-7 नश्छव्यप्रशान्, when the letter “न्” occurs at the end of a पदम् it is substituted by “रुँ” when a “छव्” letter follows as long as the “छव्” letter is followed by an “अम्” letter. 8-3-4 अनुनासिकात् परोऽनुस्वार: – This rule applies to the section 8-3-5 to 8-3-12. In this section, if the letter preceding the “रुँ” is not nasalized then following that letter (which precedes “रुँ”) the अनुस्वार: comes as an augment.
= प्राणांर् + त्यक्ष्यति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= प्राणां: + त्यक्ष्यति । By 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
= प्राणांस्त्यक्ष्यति । By 8-3-34 विसर्जनीयस्य सः।