Today we will look at the form वक्ता 3As-लुँट् from श्रीमद्भागवतम् 10.88.34
यदि वस्तत्र विश्रम्भो दानवेन्द्र जगद्गुरौ ।
तर्ह्यङ्गाशु स्वशिरसि हस्तं न्यस्य प्रतीयताम् ।। १०-८८-३३ ।।
यद्यसत्यं वचः शम्भोः कथञ्चिद्दानवर्षभ ।
तदैनं जह्यसद्वाचं न यद्वक्तानृतं पुनः ।। १०-८८-३४ ।।
श्रीधर-स्वामि-टीका –
यद्यथा । वक्ता वदिष्यति ।। ३४ ।।
Gita Press translation “O lord of demons, if you still repose faith in Śaṅkara as the Teacher of the world, the truth may be verified (by you) this very instant, O dear friend, by placing your hand on your own head. O chief of Asuras, if the words of Śaṅkara are found to deviate from truth in any wise, you had better do away with that liar so that he may not (live to) utter a falsehood again.”
वक्ता is derived from the धातुः √वच् (अदादि-गणः, वचँ परिभाषणे, धातु-पाठः # २. ५८)
See question 2.
In the धातु-पाठः, the धातुः √वच् has one इत् letter – the अकार: following the चकार:। This इत् letter has a उदात्त-स्वर:। Thus the धातुः √वच् is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, in कर्तरि प्रयोग:, √वच् takes the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So √वच् can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:।
The विवक्षा is लुँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
(1) वच् + लुँट् । By 3-3-15 अनद्यतने लुट्, the affix लुँट् is prescribed after a धातुः when used in the sense of future not of today.
(2) वच् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) वच् + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः।
(4) वच् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(5) वच् + तासिँ + ति । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः, the affixes “स्य” and “तासिँ” are prescribed after a धातुः when followed by “लृँ” (लृँट् or लृँङ्) or लुँट् respectively.
Note: This rule is a अपवाद: for 3-1-68 कर्तरि शप् etc.
(6) वच् + तास् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् stops the “इट्”-आगम: (for “तास्”) which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
See question 3.
(7) वच् + तास् + डा । By 2-4-85 लुटः प्रथमस्य डारौरसः, when they come in place of लुँट्, the third person affixes (“तिप्/त”, “तस्/आताम्”, “झि/झ”) are replaced respectively by “डा”, “रौ” and “रस्”।
(8) वच् + तास् + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
(9) वच् + ता । By 6-4-143 टेः, when the अङ्गम् has the भ-सञ्ज्ञा, then its “टि” portion (ref. 1-1-64 अचोऽन्त्यादि टि) takes लोप: when followed by an affix that has डकारः as an indicatory letter.
Note: The अङ्गम् does not have the भ-सञ्ज्ञा here. But still टि-लोप: is done because otherwise no purpose would be served by having डकार: as a इत् in “डा”। डित्वसामर्थ्यादभस्यापि टेर्लोपः।
(10) वक्ता । By 8-2-30 चोः कुः 8-2-30, the consonants of the च-वर्ग: (च्, छ्, ज्, झ्, ञ्) get the consonants of the क-वर्ग: (क्, ख्, ग्, घ्, ङ्) as a replacement when they occur at the end of a पदम् or when they are followed by a झल् letter.
Questions:
1. In the last verse of which chapter of the गीता has √वच् (अदादि-गणः, वचँ परिभाषणे, धातु-पाठः # २. ५८) been used in a तिङन्तं पदम्?
2. Which other धातु: (besides √वच् (अदादि-गणः, वचँ परिभाषणे, धातु-पाठः # २. ५८)) can be used to derive the form वक्ता?
3. √वच् (अदादि-गणः, वचँ परिभाषणे, धातु-पाठः # २. ५८) is one among six monosyllabic (having one vowel) verbal roots in the धातु-पाठ: which end in a चकार: and have a अनुदात्त-स्वर: on their vowel. Which are the other five?
4. Which सूत्रम् is used for the “ज”-आदेश: in the form जहि?
5. Where has the सूत्रम् 1-3-13 भावकर्मणोः been used in the verses?
6. How would you say this in Sanskrit?
“I will always speak the truth.”
Easy questions:
1. Where has the सूत्रम् 7-3-119 अच्च घेः been used in the verses?
2. In the verses, can you spot a word wherein अन्वादेश: has been used?
Questions:
1. In the last verse of which chapter of the गीता has √वच् (अदादि-गणः, वचँ परिभाषणे, धातु-पाठः # २. ५८) been used in a तिङन्तं पदम्?
Answer: √वच् (अदादि-गणः, वचँ परिभाषणे, धातु-पाठः # २. ५८) has been used in a तिङन्तं पदम् in the form उच्यते in the last verse of Chapter Seventeen of the गीता।
अश्रद्धया हुतं दत्तं तपस्तप्तं कृतं च यत् |
असदित्युच्यते पार्थ न च तत्प्रेत्य नो इह || 17-28||
The विवक्षा is लँट्, कर्मणि-प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
वच् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= वच् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वच् + त । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-13 भावकर्मणोः।
= वच् + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे।
= वच् + यक् + ते । By 3-1-67 सार्वधातुके यक्।
= वच् + य + ते । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= व् अ च् + य + ते = उ अ च् + य + ते । By 6-1-15 वचिस्वपियजादीनां किति।
= उच्यते । By 6-1-108 सम्प्रसारणाच्च।
2. Which other धातु: (besides √वच् (अदादि-गणः, वचँ परिभाषणे, धातु-पाठः # २. ५८)) can be used to derive the form वक्ता?
Answer: The verbal root √ब्रू (ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि २. ३९) can also be used to derive the form वक्ता। Recall that as per 2-4-53 ब्रुवो वचिः, “ब्रू” takes the substitution “वच्” when the intention is to add a आर्धधातुक-प्रत्यय:। Our intention in this example is to use the प्रत्यय: “लुँट्” which we know will bring the प्रत्यय: “तास्” (by 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः) following the धातु:। “तास्” has the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः। Hence we start the derivation with
वच् (by 2-4-53 ब्रुवो वचिः) + लुँट् । By 3-3-15 अनद्यतने लुट्।
The rest of the steps would be as given in the example above.
3. √वच् (अदादि-गणः, वचँ परिभाषणे, धातु-पाठः # २. ५८) is one among six monosyllabic (having one vowel) verbal roots in the धातु-पाठ: which end in a चकार: and have a अनुदात्त-स्वर: on their vowel. Which are the other five?
Answer: The other five are: √पच् (डुपचँष् पाके १. ११५१), √मुच् (मुचॢँ मोक्षणे ६. १६६), √रिच् (रिचिँर् विरेचने ७. ४), √विच् (विचिँर् पृथग्भावे ७. ५) and √सिच् (षिचँ क्षरणे ६. १७०).
4. Which सूत्रम् is used for the “ज”-आदेश: in the form जहि?
Answer: 6-4-36 हन्तेर्जः is used for the “ज”-आदेश: in the form जहि derived from the धातुः √हन् (हनँ हिंसागत्योः, अदादि-गणः, धातु-पाठः #२. २)
The विवक्षा is लोँट्, कर्तरि-प्रयोगः, मध्यम-पुरुषः, एकवचनम्।
हन् + लोँट् । By 3-3-162 लोट् च।
= हन् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= हन् + सिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्।
= हन् + सि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= हन् + हि । By 3-4-87 सेर्ह्यपिच्च।
= हन् + शप् + हि । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= हन् + हि । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः।
= जहि । By 6-4-36 हन्तेर्जः, when followed by the हि-प्रत्ययः “हन्” gets “ज” as the replacement. As per 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य, the entire term “हन्” is replaced by “ज”। Now by 6-4-105 अतो हेः, the हि-प्रत्ययः should have taken elision. But since both 6-4-36 and 6-4-105 belong to the अधिकारः of 6-4-22 असिद्धवदत्राभात्, the “ज”-आदेश: that was done by 6-4-36 is not seen by 6-4-105. Only “हन्” is seen by 6-4-105 and therefore there is no elision of the हि-प्रत्ययः here and the form remains as जहि।
Note: Both 6-4-36 and 6-4-105 prescribe an operation that involves the हि-प्रत्यय:। Since they are both based on a common element, 6-4-22 comes into effect.
5. Where has the सूत्रम् 1-3-13 भावकर्मणोः been used in the verses?
Answer: 1-3-13 भावकर्मणोः has been used in the verses in the form प्रतीयताम् derived from the धातुः √इ (इण् गतौ २. ४०).
The विवक्षा is लोँट्, भावे प्रयोग:।
Since the विवक्षा is भावे (impersonal passive), only आत्मनेपदम् can be used as per 1-3-13 भावकर्मणोः, when denoting the action of the verb (भावे) or the object of the verb (कर्मणि), आत्मनेपद-प्रत्ययाः are used in the place of a लकार:। As per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “त” to “महिङ्” get the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। भावे-प्रयोग: is always प्रथम-पुरुष:, एकवचनम् since it denotes an action. Hence the प्रत्यय: will be “त”।
इ + लोँट् । By 3-3-162 लोट् च, the affix लोँट् comes after a धातुः when used in the sense of command/request.
= इ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= इ + त । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्।
= इ + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे।
= इ + ताम् । By 3-4-90 आमेतः, the एकार: of लोँट् is replaced by “आम्”। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकार: of “ताम्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= इ + यक् + ताम् । By 3-1-67 सार्वधातुके यक्।
= इ + य + ताम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः। Note: 1-1-5 क्क्ङिति च prevents 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः from applying.
= ई + य + ताम् । By 7-4-25 अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः, the ending vowel of an अङ्गम् is elongated when followed by a प्रत्ययः which begins with a यकार:, as long as the प्रत्यय: neither has the कृत्-सञ्ज्ञा nor the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा।
= ईयताम् ।
Note: ‘प्रति’ has been used as a उपसर्ग: (ref: 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे, 1-4-80 ते प्राग्धातोः।)
प्रति + ईयताम् = प्रतीयताम् । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।
6. How would you say this in Sanskrit?
“I will always speak the truth.”
Answer: सदा/सर्वदा सत्यम् वक्तास्मि = सदा/सर्वदा सत्यं वक्तास्मि।
Easy questions:
1. Where has the सूत्रम् 7-3-119 अच्च घेः been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 7-3-119 अच्च घेः has been used in the verses in the form जगद्गुरौ (प्रातिपदिकम् “जगद्गुरु”, पुंलिङ्गे सप्तमी-एकवचनम्)।
जगद्गुरु + ङि । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्यां…। The अङ्गम् “जगद्गुरु” has the घि-सञ्ज्ञा by 1-4-7 शेषो घ्यसखि – When a short “इ” ending or short “उ” ending term – except for “सखि” – does not have the नदी-सञ्ज्ञा then it gets the घि-सञ्ज्ञा।
= जगद्गुर + औ । By 7-3-119 अच्च घेः – Following a short “इ” or short “उ” ending अङ्गम्, the affix “ङि” is replaced by “औ” and the (ending letter “इ” or “उ” of the) अङ्गम् which has the घि-सञ्ज्ञा is replaced by short “अ”।
= जगद्गुरौ । By 6-1-88 वृद्धिरेचि।
2. In the verses, can you spot a word wherein अन्वादेश: has been used?
Answer: अन्वादेश: has been used in the word एनम् (सर्वनाम-प्रातिपदिकम् “इदम्” or “एतद्”, पुंलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम्)। (In the verses we have तदा + एनम् = तदैनम् by 6-1-88 वृद्धिरेचि)।
इदम्/एतद् + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा………। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकार: of “अम्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= एन + अम् । By 2-4-34 द्वितीयाटौस्स्वेनः, “इदम्” and “एतद्” get “एन” as the replacement when followed by the affixes of the second case or the affix “टा” or “ओस्”, when used in अन्वादेश:। Note: अन्वादेश: (अनु + आदेश:) (re-employment or after-statement) means a second reference to one and the same item already referred to by an earlier word.
= एनम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः, in place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix अम् there is a single substitute of that preceding अक् letter. In this case, in place of the ending अकार: of “एन” and the following अकार: of “अम्” there is a single substitute which is the prior अकार:।