Questions:
1. Where has भविता been used in the गीता?
Answer: भविता has been used in the गीता in the following two verses:
न जायते म्रियते वा कदाचिन्नायं भूत्वा भविता वा न भूयः |
अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते हन्यमाने शरीरे || 2-20||

न च तस्मान्मनुष्येषु कश्चिन्मे प्रियकृत्तमः |
भविता न च मे तस्मादन्यः प्रियतरो भुवि || 18-69||

2. Commenting on the सूत्रम् 2-4-85 लुटः प्रथमस्य डारौरसः (used in step 11 of the example) the काशिका says – प्रथमस्य इति किम्? श्वः कर्तासि। Please explain.
Answer: प्रथमस्य इति किम् means what was the need to use प्रथमस्य (the third person affixes of लुँट्) in the सूत्रम् 2-4-85 लुटः प्रथमस्य डारौरसः। The reason is to restrict the application of 2-4-85 only to the प्रथमपुरुषः (third person) affixes. This makes sure that 2-4-85 does not apply in forms like कर्तासि which is in मध्यमपुरुषः। कर्तासि is derived from the धातुः √कृ (तनादि-गणः, डुकृञ् करणे, धातु-पाठः # ८. १०). The विवक्षा is लुँट्, कर्तरि प्रयोग:, मध्यम-पुरुषः, एकवचनम्।
कृ + लुँट् । By 3-3-15 अनद्यतने लुट्।
= कृ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= कृ + सिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्। As explained above, 2-4-85 लुटः प्रथमस्य डारौरसः does not apply here because “सिप्” is not a प्रथम-पुरुष-प्रत्यय:।
= कृ + सि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= कृ + तासिँ + सि । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः।
= कृ + तास् + सि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= कृ + ता + सि । By 7-4-50 तासस्त्योर्लोपः।
= कर् + ता + सि । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, 1-1-51 उरण् रपरः।
= कर्तासि।

3. Can you spot a ‘णल्’-प्रत्यय: in the verse?
Answer: A ‘णल्’-प्रत्यय: is seen in the form प्रतिजग्राह derived from the verbal root √ग्रह् (ग्रहँ उपादाने ९.७१).

The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
ग्रह् + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट्।
= ग्रह् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= ग्रह् + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= ग्रह् + णल् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः – When they come in place of लिँट्, the nine परस्मैपद-प्रत्यया: – ‘तिप्’, ‘तस्’, ‘झि’, ‘सिप्’, ‘थस्’, ‘थ’, ‘मिप्’, ‘वस्’ and ‘मस्’ – are substituted by ‘णल्’, ‘अतुस्’, ‘उस्’, ‘थल्’, ‘अथुस्’, ‘अ’, ‘णल्’, ‘व’ and ‘म’ respectively.
= ग्रह् + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= ग्रह् ग्रह् + अ । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य। Note: As per 1-1-59 द्विर्वचनेऽचि, we apply 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य before applying 7-2-116 अत उपधायाः।
= ज्रह् ग्रह् + अ । By 7-4-62 कुहोश्चुः – In a reduplicate (अभ्यासः – ref. 6-1-4 पूर्वोऽभ्यासः), a letter of the कवर्गः or the letter ‘ह्’ is replaced by a letter of the चवर्गः । The substitutions take place as per 1-1-50 स्थानेऽन्तरतमः।
= ज ग्रह् + अ । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
= जग्राह । By 7-2-116 अत उपधायाः।

‘प्रति’ is the उपसर्गः (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे, 1-4-80 ते प्राग्धातोः।)
प्रति + जग्राह = प्रतिजग्राह।

4. Which सूत्रम् is used for the ईकारादेश: in the form वृणीहि in the commentary?
Answer: 6-4-113 ई हल्यघोः is used for the ईकारादेश: in the form वृणीहि in the commentary. वृणीहि is derived from the धातुः √वृ (वृङ् सम्भक्तौ ९. ४५).

The विवक्षा is लोँट्, कर्तरि प्रयोग:, मध्यम-पुरुषः, एकवचनम्।
वृ + लोँट् । By 3-3-162 लोट् च ।
= वृ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वृ + सिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्। Note: “वृङ्” has ङकारः as a इत् and hence as per 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम्, आत्मनेपदम् should have been used here. Instead परस्मैपदम् has been irregularly used.
= वृ + सि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वृ + हि । By 3-4-87 सेर्ह्यपिच्च।
= वृ + श्ना + हि । By 3-1-81 क्र्यादिभ्यः श्ना।
= वृ + ना + हि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वृ + नी + हि । By 6-4-113 ई हल्यघोः, when followed by a हलादि: (beginning with a consonant) सार्वधातुक-प्रत्ययः which is a कित् or a ङित्, the आकारः of the श्ना-प्रत्ययः or of a reduplicated root (अभ्यस्तम्) is substituted by ईकारः, excepting the आकारः of the verbal roots having the घु-सञ्ज्ञा। (Note: Since the सार्वधातुक-प्रत्यय: “हि” is अपित्, by 1-2-4 सार्वधातुकमपित् it behaves ङिद्वत् – as if it has ङकार: as a इत्। This allows 6-4-113 to apply.)
= वृणीहि । By वार्त्तिकम् (under 8-4-1) – ऋवर्णान्नस्य णत्वं वाच्यम् – णकारः shall be ordained in the place of the नकारः after the vowel “ऋ” also (along-side the रेफः and षकारः)।

5. Where has the “श”-प्रत्यय: been used in the commentary?
Answer: “श”-प्रत्यय: has been used in the form प्रविशेत् derived from the धातुः √विश् (तुदादि-गणः, विशँ प्रवेशने, धातु-पाठः # ६. १६०).
The विवक्षा is विधिलिँङ्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
विश् + लिँङ् । By 3-3-161 विधिनिमन्त्रणामन्त्रणाधीष्टसंप्रश्नप्रार्थनेषु लिङ्।
= विश् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= विश् + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= विश् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= विश् + त् । By 3-4-100 इतश्च।
= विश् + यासुट् त् । By 3-4-103 यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= विश् + यास् त् । The उकार: in यासुट् is for pronunciation only (उच्चारणार्थम्)। The टकार: is an इत् by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।
= विश् + श + यास् त् । By 3-1-77 तुदादिभ्यः शः – The “श”-प्रत्यय: is placed after the verbal roots belonging to the तुदादि-गणः, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. This सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to 3-1-68 कर्तरि शप्। Note: Since the प्रत्यय: “श” is a सार्वधातुक-प्रत्यय: which is अपित्, it behaves ङित्-वत् (as if it has ङकार: as an इत्) by 1-2-4 सार्वधातुकमपित्। And then 1-1-5 ग्क्ङिति च prevents the गुणादेश: for the penultimate इकार: of the अङ्गम् “विश्” which would have been done by 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।
= विश् + अ + यास् त् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= विश + इय् त् । By 7-2-80 अतो येयः।
= विश इ त् । By 6-1-66 लोपो व्योर्वलि।
= विशेत् । By 6-1-87 आद्गुणः।
“प्र” is the उपसर्गः (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।)
प्र + विशेत् = प्रविशेत्।

6. Using some words from the commentary, construct the following two sentences in Sanskrit:
“Ravana’s sister Surpanakha desired to have Sri Rama as her husband.”
“Ravana desired to have Sita as his wife.”
Answer: (1) रावणस्य स्वसा शूर्पणखा श्रीरामम् पतिम् चकमे = रावणस्य स्वसा शूर्पणखा श्रीरामं पतिं चकमे ।
(2) रावणः सीताम् पत्नीम् चकमे = रावणः सीतां पत्नीं चकमे ।

Easy questions:

1. Where has 6-4-137 न संयोगाद्वमन्तात्‌ been used in the verses?
Answer: 6-4-137 न संयोगाद्वमन्तात्‌ is used in formation of आत्मनः। The प्रातिपदिकम् here is “आत्मन्” (= आ त्म् अन्)। By 6-4-137 न संयोगाद्वमन्तात्, the अकारः of “अन्” does not take लोपः (as ordained by 6-4-134 अल्लोपोऽनः), when it follows a conjunct that has वकारः or मकारः as its last member. 6-4-137 न संयोगाद्वमन्तात् is निषेध-सूत्रम् to 6-4-134 अल्लोपोऽनः। In this example, we have the conjunct “त्म्” preceding “अन्” – hence 6-4-137 न संयोगाद्वमन्तात् prohibits 6-4-134 अल्लोपोऽनः।
आत्मन् + ङस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा……
= आत्मन् + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “ङस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= आत्मनः । रुँत्व-विसर्गौ – 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

2. Which सूत्रम् is used for the “स्याट्”-आगम: in तस्याम् and तस्या: in the commentary?
Answer: 7-3-114 सर्वनाम्नः स्याड्ढ्रस्वश्च is used for the “स्याट्”-आगम: in the form तस्याम् (सर्वनाम-प्रातिपदिकम् “तद्”, स्त्रीलिङ्गे सप्तमी-एकवचनम्)। and तस्या: (सर्वनाम-प्रातिपदिकम् “तद्”, स्त्रीलिङ्गे षष्ठी-एकवचनम्)।
तद् + ङि । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा………।
त अ + ङि । By 7-2-102 त्यदादीनामः, 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य।
= त + ङि । By 6-1-97 अतो गुणे।
= त टाप् + ङि । Since we are deriving a feminine form, we have to add the प्रत्ययः “टाप्” to “त” using 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्।
= त आ + ङि । अनुबन्धलोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= ता + ङि । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।
= ता + आम् । By 7-3-116 ङेराम्नद्याम्नीभ्यः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकार: of “आम्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा। Note: As per 1-1-56 स्थानिवदादेशोऽनल्विधौ, “आम्” is ङित् because it came in place of “ङि”।
= त + स्याट् आम् । By 7-3-114 सर्वनाम्नः स्याड्ढ्रस्वश्च, the ङित् affixes that follow a सर्वनाम-शब्द: that ends in an आप् affix, get the स्याट् augment and the (अङ्गम् ending in) आप् is shortened. As per 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ, the augment स्याट् joins at the beginning of the प्रत्यय: “आम्”।
= त + स्या आम् । अनुबन्धलोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= तस्याम् । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

Similarly,

तद् + ङस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा………।
त अ + ङस् । By 7-2-102 त्यदादीनामः, 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य।
= त + ङस् । By 6-1-97 अतो गुणे।
= त टाप् + ङस् । Since we are deriving a feminine form, we have to add the प्रत्ययः “टाप्” to “त” using 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्।
= त आ + ङस् । अनुबन्धलोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= ता + ङस् । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।
= ता + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “ङस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= त + स्याट् अस् । By 7-3-114 सर्वनाम्नः स्याड्ढ्रस्वश्च, the ङित् affixes that follow a सर्वनाम-शब्द: that ends in an आप् affix, get the स्याट् augment and the (अङ्गम् ending in) आप् is shortened. As per 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ, the augment स्याट् joins at the beginning of the प्रत्यय: “अस्”।
= त + स्या अस् । अनुबन्धलोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= तस्यास् । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।
= तस्या: । रुँत्व-विसर्गौ – 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।