Today we will look at the form मघवता from श्रीमद्भागवतम् SB 4-20-1.
मैत्रेय उवाच
भगवानपि वैकुण्ठः साकं मघवता विभुः ।
यज्ञैर्यज्ञपतिस्तुष्टो यज्ञभुक् तमभाषत ।। ४-२०-१ ।।
Gita Press translation “Maitreya resumed: Pleased with the sacrifices (of king Pṛthu), the all-pervading Lord Vaikuṇṭha (Viṣṇu), the Enjoyer and Dispenser of the fruit of sacrifices, too, (appeared on the scene) with Indra and addressed the king (as follows).”
‘मघवन्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is तृतीया-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘मघवन्’।
(1) मघवन् + टा ।
(2) मघवतृँ + टा । By 6-4-128 मघवा बहुलम् मघवन् gets तृँ as a replacement optionally.
(3) मघवत् + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः।
(4) मघवता
Questions:
1. What would have been the optional final form in this example? (In the case where the तृँ-आदेश: is not done.)
2. How do you say this in Sanskrit?
“Which word used in this verse has the अव्यय-सञ्ज्ञा?” Use the adjective प्रातिपदिकम् “प्रयुक्त” for “used.”
3. Please list the four synonyms for the indeclinable साकम् (प्रातिपदिकम् “साकम्”, अव्ययम्, meaning “with”) as given in the अमरकोश:।
सार्धं तु साकं सत्रा समं सह ॥३-४-४॥
(इति पञ्च “सहेत्यर्थे” अव्ययानि)
4. In this example, the अङ्गम् “मघवत्” has:
a) पद-सञ्ज्ञा
b) भ-सञ्ज्ञा
c) Neither पद-सञ्ज्ञा nor भ-सञ्ज्ञा
d) Both पद-सञ्ज्ञा and भ-सञ्ज्ञा
5. Which two प्रातिपदिके used in this verse have the घि-सञ्ज्ञा?
6. In commenting on the सूत्रम् 6-4-128 मघवा बहुलम् the तत्त्वबोधिनी says – ‘अर्वणस्त्रसौ’ इत्यतस्तृ इत्यनुवर्तते, तदपेक्षा च “मघवा” इति षष्ठ्यर्थे प्रथमा। Please explain.
7. Which सर्वनाम-शब्द: has been used in this verse?
8. Is the सूत्रम् 6-4-128 मघवा बहुलम् part of the “भस्य” अधिकार:?
Easy questions:
1. Where is the सूत्रम् 7-1-9 अतो भिस ऐस् used in this verse?
2. How about 6-1-114 हशि च?
1. What would have been the optional final form in this example? (In the case where the तृँ-आदेश: is not done.)
The optional final form would have been मघोना।
मघवन् + टा ।
मघवन् + आ (अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः, ‘मघवन्’ gets भ-सञ्ज्ञा by 1-4-18 यचि भम्)
मघ उ अन् + आ ( 6-4-133 श्वयुवमघोनामतद्धिते, the अन् ending ‘मघवन्’, which has the भ-सञ्ज्ञा, takes सम्प्रसारणम् when followed by an affix which is not a तद्धितः। By 1-1-45 इग्यणः सम्प्रसारणम् the letter व् is replaced by उ)
मघ उन् + आ ( 6-1-108 सम्प्रसारणाच्च)
मघोना ( 6-1-87 आद्गुणः)
2. How do you say this in Sanskrit?
“Which word used in this verse has the अव्यय-सञ्ज्ञा?” Use the adjective प्रातिपदिकम् “प्रयुक्त” for “used.”
अस्मिन् श्लोके प्रयुक्तस्य कस्य शब्दस्य अव्यय-सञ्ज्ञा ? = अस्मिञ्श्लोके प्रयुक्तस्य कस्य शब्दस्याव्यय-सञ्ज्ञा ?
3. Please list the four synonyms for the indeclinable साकम् (प्रातिपदिकम् “साकम्”, अव्ययम्, meaning “with”) as given in the अमरकोश:।
सार्धं तु साकं सत्रा समं सह ॥३-४-४॥
(इति पञ्च “सहेत्यर्थे” अव्ययानि)
The synonyms (all indeclinable) of the word “साकम्” are
सार्धम् (प्रातिपदिकम् “सार्धम्”)
सत्रा (प्रातिपदिकम् “सत्रा”)
समम् (प्रातिपदिकम् “समम्”)
सह (प्रातिपदिकम् “सह”)
4. In this example, the अङ्गम् “मघवत्” has:
a) पद-सञ्ज्ञा
b) भ-सञ्ज्ञा
c) Neither पद-सञ्ज्ञा nor भ-सञ्ज्ञा
d) Both पद-सञ्ज्ञा and भ-सञ्ज्ञा
b) भ-सञ्ज्ञा (by 1-4-18 यचि भम्)
5. Which two प्रातिपदिके used in this verse have the घि-सञ्ज्ञा?
By 1-4-7 शेषो घ्यसखि, “विभु” and “यज्ञपति” (by 1-4-8 पतिः समास एव) get the घि-सञ्ज्ञा।
6. In commenting on the सूत्रम् 6-4-128 मघवा बहुलम् the तत्त्वबोधिनी says – ‘अर्वणस्त्रसौ’ इत्यतस्तृ इत्यनुवर्तते, तदपेक्षा च “मघवा” इति षष्ठ्यर्थे प्रथमा। Please explain.
The अनुवृत्ति: of “तृँ” comes in to 6-4-128 मघवा बहुलम् from the (prior) सूत्रम् 6-4-127 अर्वणस्त्रसावनञः। This “तृँ” is an आदेश:। As per 1-1-49 षष्ठी स्थानेयोगा we can expect a term in षष्ठी which will tell us who the स्थानी (the term taking the replacement) is. But मघवा is प्रथमा-एकवचनम्। So we have to conclude that this प्रथमा is in the sense of षष्ठी (“मघवा” इति षष्ठ्यर्थे प्रथमा)।
7. Which सर्वनाम-शब्द: has been used in this verse?
तम् (प्रातिमदिकम् “तद्”, अत्र पुंलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम्), ‘तद्’ belongs to the list of सर्वनाम-शब्दाः defined by 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि।
तद् + अम् (4-1-2 स्वौजसमौट्…) = त अ + अम् (7-2-102 त्यदादीनामः) = त + अम् (6-1-97 अतो गुणे) = तम् (1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः, 6-1-107 अमि पूर्वः)
8. Is the सूत्रम् 6-4-128 मघवा बहुलम् part of the “भस्य” अधिकार:?
सूत्रम् 6-4-128 मघवा बहुलम् is not part of the “भस्य” अधिकार:।
The भस्य-अधिकारः runs from 6-4-129 भस्य to the end of the chapter, which is 6-4-175 ऋत्व्यवास्त्व्यवास्त्वमाध्वीहिरण्ययानि च्छन्दसि।
Easy questions:
1. Where is the सूत्रम् 7-1-9 अतो भिस ऐस् used in this verse?
In the form यज्ञैः (प्रातिपदिकम् “यज्ञ”, तृतीया-बहुवचनम्)
यज्ञ + भिस् (4-1-2 स्वौजसमौट्…) = यज्ञ + ऐस् (7-1-9 अतो भिस ऐस्) = यज्ञैस् (6-1-88 वृद्धिरेचि) = यज्ञैर् (8-2-66 ससजुषो रुः, 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः) = यज्ञैः (8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः)
2. How about 6-1-114 हशि च?
Between तुष्टो यज्ञभुक्।
तुष्टस् + यज्ञभुक् = तुष्टर् यज्ञभुक् (8-2-66 ससजुषो रुः, 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः) = तुष्ट उ यज्ञभुक् (6-1-114 हशि च ) =तुष्टो यज्ञभुक् (6-1-87 आद् गुणः)