Today we will look at the form रक्षिता 3As-लुँट् from श्रीमद्भागवतम् 4.9.51

तां शशंसुर्जना राज्ञीं दिष्ट्या ते पुत्र आर्तिहा ।
प्रतिलब्धश्चिरं नष्टो रक्षिता मण्डलं भुवः ।। ४-९-५१ ।।
अभ्यर्चितस्त्वया नूनं भगवान्प्रणतार्तिहा ।
यदनुध्यायिनो धीरा मृत्युं जिग्युः सुदुर्जयम् ।। ४-९-५२ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका –
चिरं नष्टो दर्शनमप्राप्तः । रक्षिता रक्षिष्यति ।। ५१ ।।

Gita Press translation “The people (of the city) felicitated the (senior) queen (Sunīti) and said, “Luckily enough (for all of us) your son, who had long been lost, has been recovered and has (thus) wiped out your agony. He will in course of time rule over the terrestrial globe. You have surely adored the Lord, who puts an end to the suffering of the suppliant, and by constantly contemplating on whom the wise have succeeded in conquering death, which is so very difficult to conquer.”

रक्षिता is derived from the धातुः √रक्ष् (भ्वादि-गणः, रक्षँ पालने, धातु-पाठः #१. ७४६)

In the धातु-पाठः, √रक्ष् has one इत् letter – the अकार: following the षकार:। This इत् letter has a उदात्त-स्वर:। Thus √रक्ष् is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। (Neither 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् nor 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले applies.) Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, in कर्तरि प्रयोग: √रक्ष् takes परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So √रक्ष् can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:।

The विवक्षा is लुँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

(1) रक्ष् + लुँट् । By 3-3-15 अनद्यतने लुट्, the affix लुँट् is prescribed after a धातुः when used in the sense of future not of today.

(2) रक्ष् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) रक्ष् + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः।

(4) रक्ष् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) रक्ष् + तासिँ + ति । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः, the affixes “स्य” and “तासिँ” are prescribed after a धातुः when followed by “लृँ” (लृँट् or लृँङ्) or लुँट् respectively.

Note: This rule is a अपवाद: for 3-1-68 कर्तरि शप्‌ etc.

(6) रक्ष् + तास् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) रक्ष् + इट् तास् + ति । By 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः, an आर्धधातुक-प्रत्यय: beginning with a letter of the वल्-प्रत्याहारः gets the augment “इट्”। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the “इट्”-आगमः at the beginning of the प्रत्यय:।
See questions 2 and 3.

(8) रक्ष् + इतास् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(9) रक्षितास् + डा । By 2-4-85 लुटः प्रथमस्य डारौरसः, when they come in place of लुँट्, the third person affixes (“तिप्/त”, “तस्/आताम्”, “झि/झ”) are replaced respectively by “डा”, “रौ” and “रस्”।

(10) रक्षितास् + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।

(11) रक्षिता । By 6-4-143 टेः, when the अङ्गम् has the भ-सञ्ज्ञा, then its “टि” portion (ref. 1-1-64 अचोऽन्त्यादि टि) takes लोप: when followed by an affix that has डकारः as an indicatory letter.
Note: The अङ्गम् does not have the भ-सञ्ज्ञा here. But still टि-लोप: is done because otherwise no purpose would be served by having डकार: as a इत् in “डा”। डित्वसामर्थ्यादभस्यापि टेर्लोपः।

Questions:

1. Where has लुँट् been used in Chapter Eleven of the गीता?

2. Which निषेध-सूत्रम् (prohibition rule) for 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः (used in step 7) have we studied?

3. Why didn’t this निषेध-सूत्रम् (answer to question 2) apply in this example?

4. Which सूत्रम् is used for the “उस्”-आदेश: in the form शशंसु:?

5. How would you say this in Sanskrit?
“Dharma will protect you even in the life to come.” Use the अव्ययम् “अमुत्र” (ref. गीता 6-40) for “in the life to come.”

Advanced question:

1. The अनुवृत्ति: of “कु” (क-वर्ग: as the substitute) goes down from 7-3-52 चजोः कु घिण्ण्यतोः up to 7-3-69. We have studied the सूत्रम् 7-3-54 हो हन्तेर्ञ्णिन्नेषु which belongs to this section. Can you try to find a सूत्रम् in this section which is required for the गकारादेश: in the form जिग्यु: used in the verses? (Actually you only have to look up to 7-3-58 because the negation “न” (निषेध:) starts from 7-3-59.)

Easy questions:

1. What is the प्रातिपदिकम् in the word आर्तिहा (पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्) used in the verses?
i. “आर्तिहा”
ii. “आर्तिह”
iii. “आर्तिहस्”
iv. “आर्तिहन्”

2. Where has 8-3-14 रो रि been used in the verses?