Today we will look at the form अद्भ्यः f-Ab-s from श्रीमद्भागवतम् Sb10-42-32.

व्युष्टायां निशि कौरव्य सूर्ये चाद्भ्यः समुत्थिते ।
कारयामास वै कंसो मल्लक्रीडामहोत्सवम् ।। १०-४२-३२ ।।

Gita Press translation “When the night passed and the sun rose from the (eastern) waters , O scion of Kuru, Kaṁsa actually had a grand festival of wrestling bouts to be celebrated.”

The स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘अप्’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। This is a नित्यं बहुवचनान्त-शब्द:। The विवक्षा here is पञ्चमी-बहुवचनम् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा… mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘अप्’ ।

(1) अप् + भ्यस् । The अङ्गम् has पद-सञ्ज्ञा by 1-4-17 स्वादिष्वसर्वनामस्थाने । 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of भ्यस् from getting इत्-सञ्ज्ञा।

(2) अत् + भ्यस् । By 7-4-48 अपो भि, there is a substitution of the तकार: in place of the (ending letter) of “अप्” since भ्यस् (a प्रत्यय: beginning with a भकार:) follows.

(3) अद् + भ्यस् । By 8-2-39 झलां जशोऽन्ते, a झल् letter occurring at the end of a पदम् is replaced by a जश् letter.

(4) अद्भ्यः । रुँत्व-विसर्गौ – 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Where is the प्रातिपदिकम् “अप्” used in Chapter 2 of the गीता?

2. We have studied another सूत्रम् (besides 7-4-48 अपो भि) in which पाणिनि: specifically mentions the प्रातिपदिकम् “अप्”। Which one is it and why did it not apply in this example?

3. In commenting on the सूत्रम् 7-4-48 अपो भि, the काशिका says “भि इति किम्? अप्सु।” Please explain.

4. By which सूत्रम् does वै get the अव्यय-सञ्ज्ञा?

5. Can you spot another (besides “अप्”) हलन्तम् (ending in a consonant) प्रातिपदिकम् used in the verse?

6. Can you recall another (besides “अप्”) प्रातिपदिकम् – that we have studied – which also takes only बहुवचन-प्रत्यया:?

7. How would you say this in Sanskrit?
“Rare is the man who always speaks the truth.” Use the वद्-धातु: (listed in the धातु-पाठ: as वदँ व्यक्तायां वाचि १. ११६४) for “to speak” and the adjective प्रातिपदिकम् “विरल” for “rare.”

8. Please list the two synonyms for “क्रीडा” (प्रातिपदिकम् “क्रीडा” feminine, meaning “sport”) as given in the अमरकोश:।
क्रीडा खेला च कूर्दनम् ।।१-७-३३।।
(इति त्रीणि “विहारस्य” नामानि)

Easy questions:

1. Can you spot a याट्-आगम: in the verse?

2. Where has the सुत्रम् 6-1-69 एङ्ह्रस्वात्‌ सम्बुद्धेः been used in the verse?