Today we will look at the form सम्भवामि 1As-लँट् from श्रीमद्भगवद्गीता Bg4-8।

परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् ।
धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे ।। ४-८ ।।

Gita Press translation “For the protection of the virtuous, for the extirpation of the evil-doers and for establishing Dharma (righteousness) on a firm footing, I manifest myself from age to age.”

भवामि is derived from the धातुः √भू (भू सत्तायाम्, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१. १)

“सम्” has been used as an उपसर्ग: – ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, उत्तम-पुरुषः, एकवचनम्।

In the धातु-पाठः, the भू-धातुः has no इत् letters. It is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the भू-धातुः, in कर्तरि प्रयोग:, takes the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So भू-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is उत्तम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: is “मिप्”।

(1) भू + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) भू + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) भू + मिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्। ‘मिप्’ gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(4) भू + शप् + मिप् । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(5) भो + शप् + मिप् । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः , an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.

(6) भो + अ + मि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः ।

(7) भव + मि । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।

(8) भवामि । By 7-3-101 अतो दीर्घो यञि – the ending अकार: of a अङ्गम् is elongated if it is followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: beginning with a letter of the यञ्-प्रत्याहार:।

Questions:

1. The अनुवृत्ति: of the entire सूत्रम् 7-3-101 अतो दीर्घो यञि goes into a सूत्रम् that we have studied. Which one is it?

2. Where has that सूत्रम् (answer to question 1) been used in this verse?

3. In which other places (besides in भवामि) does the सूत्रम् 7-3-101 अतो दीर्घो यञि apply in the conjugation table of the भू-धातु: in लँट्?

4. Where else (besides in the eight verse) has the form सम्भवामि been used in Chapter 4 of the गीता?

5. To which अधिकार: does the सूत्रम् 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् belong?
a) अङ्गस्य
b) एकः पूर्वपरयोः
c) ङ्याप्प्रातिपदिकात्‌
d) धातोः

6. Which other terms (besides “सम्”) from the प्रादिगण: have been used in the verse?

7. How would you say this in Sanskrit?
“Anger arises from greed.” Use the masculine प्रातिपदिकम् “लोभ” for “greed.” Use the भू-धातु: along with the “प्र”-उपसर्ग: for “arise.”

Advanced question:

1. Which सुत्रम् is required for replacing the सकार: of “दुस्” by a षकार: in the word “दुष्कृताम्”? Start from 8-3-37 कुप्वोः ≍क≍पौ च (which is rule that would have applied in this situation) and then look a few rules below to see if there is one that can give us the desired form.

Easy questions:

1. Derive the form साधूनाम् (पुंलिङ्गे षष्ठी-बहुवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “साधु”।

2. Where has the ङि-प्रत्यय: been used in the verse?

3. List the letters that belong to the यञ्-प्रत्याहार:।

Today we will look at the form यूनः-mGs from श्रीमद्भागवतम् Sb4-29-72 ।

गर्भे बाल्येऽप्यपौष्कल्यादेकादशविधं तदा ।
लिङ्गं न दृश्यते यूनः कुह्वां चन्द्रमसो यथा ।। ४-२९-७२ ।।

Translation “The senses being not fully developed during gestation and infancy too, the conditioning ego appearing in the form of the ten Indriyas and the mind of a young man is not (distinctly) perceived in those periods and any more than the orb of the moon on the last night of a lunar month.”

‘युवन्’ gets प्रातिपदिकसञ्ज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम् । The विवक्षा here is षष्ठी-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा… mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘युवन्’ ।

(1) युवन् + ङस् । ‘युवन्’ gets भ-सञ्ज्ञा by 1-4-18 यचि भम्।

(2) युवन् + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of ङस् from getting इत्-सञ्ज्ञा।

(3) यु उ अन् + अस् । By 6-4-133 श्वयुवमघोनामतद्धिते, the अन् ending युवन्, which has the भ-सञ्ज्ञा, takes सम्प्रसारणम् when followed by an affix which is not a तद्धितः। By 1-1-45 इग्यणः सम्प्रसारणम् the letter व् is replaced by उ।
See question 5.

(4) यु उन् + अस् । By 6-1-108 सम्प्रसारणाच्च, when a सम्प्रसारणम् is followed by a vowel, there is a single replacement of the prior letter (the सम्प्रसारणम्)।

(5) यूनस् । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः ।

(6) यूनः । रुँत्व-विसर्गौ – by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. In the verse, can you spot two अव्यये that have got the अव्यय-सञ्ज्ञा by 1-1-38 तद्धितश्चासर्वविभक्तिः?

2. Besides “वि”, which other term from the प्रादिगण: has been used in the verse? Does it have the उपसर्ग-सञ्ज्ञा here?

3. Can you spot an आट्-आगम: in the verse?

4. Where else (besides in यून:) has the ङस्-प्रत्यय: been used?

5. Why didn’t the यकार: in “युवन्” take सम्प्रसारणम् in step 3?

6. Where has the सूत्रम् 6-4-133 श्वयुवमघोनामतद्धिते been used in Chapter 5 of the गीता?

7. How would you say this in Sanskrit?
“The Sun is not seen at night.” Use the feminine noun “निशा” for “night”; use a verb from the verse for “seen.”

8. Please list the two synonyms for “बाल्यम्” (प्रातिपदिकम् “बाल्य” neuter, meaning “childhood”) as given in the अमरकोश:।
शिशुत्वं शैशवं बाल्यं ।।२-६-४०।।
(इति त्रीणि बालत्वनामानि)

Easy questions:

1. Derive the form गर्भे (सप्तमी-एकवचनम्) from the पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “गर्भ”।

2. Which सूत्रम् was used to get बाल्ये + अपि = बाल्येऽपि? Which one for अपि + अपौष्कल्यात् = अप्यपौष्कल्यात्?

Today we will look at the form स्मरति 3As-लँट् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

राजा वानरमुख्यानां स त्वां कौशलमब्रवीत् ।
नित्यं स्मरति ते राम: ससुग्रीवः सलक्ष्मणः ।। ५-३४-३६ ।।

Gita Press translation “The celebrated monkey named Sugrīva, the ruler of the foremost of monkeys, has also made inquiries of you about your welfare, O godlike lady! Śrī Rāma along with Sugrīva and Lakṣmaṇa always remembers you.”

स्मरति is derived from the धातुः √स्मृ (स्मृ चिन्तायाम्, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१. १०८२)

The विवक्षा is वर्तमान-काले, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

In the धातु-पाठः, the स्मृ-धातुः has no इत् letters. It is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the स्मृ-धातुः, in कर्तरि प्रयोग:, will take the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So स्मृ-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “तिप्”।

(1) स्मृ + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) स्मृ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) स्मृ + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः। “तिप्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(4) स्मृ + शप् + तिप् । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(5) स्मर् + शप् + तिप् । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows. By 1-1-51 उरण् रपरः, in the place of ऋवर्ण: if an अण् letter (अ, इ, उ) comes as a substitute, it is always followed by a रँ letter.

(6) स्मर् + अ + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) स्मरति ।

Questions:

1. Where is the form स्मरति used in Chapter 8 of the गीता?

2. By which सूत्रम् does “स्मृ” get the धातु-सञ्ज्ञा (which is required in order to bring in the लँट्-प्रत्यय: in step 1)?

3. Among the 18 तिङ्-प्रत्यया: how many have पकार: as an इत्?

4. From where does the अनुवृत्ति: of “धातो:” come into the सूत्रम् 3-1-68 कर्तरि शप्‌?

5. From where to where does पाणिनि: run the “लस्य” अधिकार: in the अष्टाध्यायी?

6. Among the rules used in this example, which one belongs to the “अङ्गस्य” अधिकार:?

7. How would you say this in Sanskrit?
“I don’t remember your name.”

8. Please list the eight synonyms of the word “वानर:” (प्रातिपदिकम् “वानर” masculine, meaning “monkey”) as given in the अमरकोश:।
कपिप्लवंगप्लवगशाखामृगवलीमुखाः ।
मर्कटो वानरः कीशो वनौका: ।।२-५-३।।
(इति नव “वानरस्य” नामानि)

Easy questions:

1. Can you spot a नकारान्त-प्रातिपदिकम् in the verse?

2. Where has the सूत्रम् 7-2-106 तदोः सः सावनन्त्ययोः been used?

Today we will look at the form जयति 3As -लँट् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

लाङ्गूलानि प्रविध्यन्तः स्फोटयन्तश्च वानराः ।
लक्ष्मणो जयतीत्येवं वाक्यं विश्रावयंस्तदा ।। ६-९०-९२ ।।

Gita Press translation “Wagging their tails and lashing them, the monkeys then gave forth the slogan “Victorious is Lakṣmaṇa!””

जयति is derived from the धातुः √जि (जि जये, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१. ६४२)

The विवक्षा is वर्तमान-काले, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

In the धातु-पाठः, the जि-धातुः has no इत् letters. It is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the जि-धातुः, in कर्तरि प्रयोग:, will take the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So जि-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “तिप्”।

(1) जि + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) जि + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) जि + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः। “तिप्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(4) जि + शप् + तिप् । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(5) जे + शप् + तिप् । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.

(6) जे + अ + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) जयति । “अय्”-आदेश: by 6-1-78 एचोऽयवायावः।

Questions:

1. The तिप्-प्रत्यय: has been used in the first verse of which Chapter of the गीता?

2. How many verbal roots (धातव:) are listed in the धातु-पाठ:?
a) Approx 500
b) Approx 2000
c) Approx 5000
d) The number of verbal roots is very large – it is not possible give a total number.

3. Does the लँट्-प्रत्यय: get the कृत्-सञ्ज्ञा?

4. Does the तिप्-प्रत्यय: get the कृत्-सञ्ज्ञा?

5. Does the शप्-प्रत्यय: get the कृत्-सञ्ज्ञा?

6. Can you spot a term in the verse that has the अव्यय-सञ्ज्ञा by the सूत्रम् 1-1-38 तद्धितश्चासर्वविभक्तिः?

7. How would you say this in Sanskrit?
“Truth alone wins.”

8. Please list the two synonyms for the word “लाङ्गूलम्” (प्रातिपदिकम् “लाङ्गूल” neuter, meaning “tail”) as given in the अमरकोश:।
पुच्छोऽस्त्री लूमलाङ्गूले ।।२-८-५०।।
(इति त्रीणि “पुच्छस्य” नामानि)

Easy questions:

1. Derive the form “लाङ्गूलानि” (द्वितीया-बहुवचनम्) from the नपुंसक-प्रातिपदिकम् “लाङ्गूल”।

2. Please do पदच्छेद: of जयतीत्येवम्।

Today we will look at the form निःसरति 3As-लँट् from श्रीमद्भागवतम् Sb7-15-33 ।

यतो यतो निःसरति मनः कामहतं भ्रमत् ।
ततस्तत उपाहृत्य हृदि रुन्ध्याच्छनैर्बुधः ।। ७-१५-३३ ।।

Gita Press translation “A wise man should gradually hold in the heart his roving mind, smitten with desires, withdrawing it from all those objects towards which it goes.”

सरति is derived from the धातुः √सृ (सृ गतौ, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१. १०८५)

“निस्” has been used as an उपसर्ग: – ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।

The विवक्षा is वर्तमान-काले, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

In the धातु-पाठः, the सृ-धातुः has no इत् letters. It is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the सृ-धातुः, in कर्तरि प्रयोग:, will take the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So सृ-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “तिप्”।

(1) सृ + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) सृ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) सृ + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः। “तिप्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(4) सृ + शप् + तिप् । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(5) सर् + शप् + तिप् । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows. By 1-1-51 उरण् रपरः, in the place of ऋवर्ण: if an अण् letter (अ, इ, उ) comes as a substitute, it is always followed by a रँ letter.

(6) सर् + अ + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) सरति ।

Questions:

1. In the last ten verses of Chapter Two of the गीता can you spot a verbal form in which – just as in this example – लँट् has been used in प्रथमपुरुष-एकवचनम् following a धातु: ending in a ऋकार:? The steps will be the same as in this example.

2. List the ten लकारा: used in Classical Sanskrit.

3. How many of these (answer to question 2) have टकार: as an इत् and how many have ङकार: as an इत्?

4. Can you spot an अव्ययम् from the स्वरादि-गण: (ref. 1-1-37 स्वरादिनिपातमव्ययम्) used in the verse?

5. Which term used in this verse gets the अव्यय-सञ्ज्ञा by the सूत्रम् 1-1-40 क्त्वातोसुन्कसुनः?

6. Can the order of steps 3 and 4 be reversed? (Can step 4 be done first and then step 3?)

7. How would you say this in Sanskrit?
“The Ganga flows forth from the Himalaya.” Use a verb from the verse for “flows forth.”

8. Please list the twenty-one synonyms for the word “बुध:” (प्रातिपदिकम् “बुध” adjective, meaning “wise”) as given in the अमरकोश:।
विद्वान्विपश्चिद्दोषज्ञः सन्सुधीः कोविदो बुधः ।
धीरो मनीषी ज्ञः प्राज्ञः संख्यावान्पण्डितः कविः ।।२-७-५।।
धीमान्सूरिः कृती कृष्टिर्लब्धवर्णो विचक्षणः ।
दूरदर्शी दीर्घदर्शी ।।२-७-६।।
(इति द्वाविंशति: “पण्डितस्य” नामानि)

Easy questions:

1. Please give the steps for the सन्धि-कार्यम् between रुन्ध्यात् + शनै: = रुन्ध्याच्छनै:।

2. Which are the five सूत्राणि in the अष्टाध्यायी which define the अव्यय-सञ्ज्ञा?

Today we will look at the form भवसि 2As-लँट् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

का त्वं भवसि रुद्राणां मरुतां वा वरानने ।
वसूनां वा वरारोहे देवता प्रतिभासि मे ।। ५-३३-६।।

Gita Press translation “Who are you among the (eleven) Rudras (the gods of destruction), the (forty-nine) wind-gods and the (eight) Vasus, O lady of exquisite features? (For) to me you appear to be a goddess O lady of excellent limbs!”

भवसि is derived from the धातुः √भू (भू सत्तायाम्, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१.१)

The विवक्षा is वर्तमान-काले, कर्तरि प्रयोग:, मध्यम-पुरुषः, एकवचनम्।

In the धातु-पाठः, the भू-धातुः has no इत् letters. It is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the भू-धातुः, in कर्तरि प्रयोग:, will take the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So भू-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is मध्यम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “सिप्”।

(1) भू + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) भू + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) भू + सिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “सिप्” as the substitute for the लकारः। “सिप्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा(s1) by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(4) भू + शप् + सिप् । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा(s1) by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(5) भो + शप् + सिप् । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.

(6) भो + अ + सि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) भवसि । “अव्”-आदेश: by 6-1-78 एचोऽयवायावः।

Questions:

1. Does the लँट्-प्रत्यय: get the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा?

2. In the third chapter of the अष्टाध्यायी, पाणिनि: runs the “धातो:” अधिकार: from two points. One is from 3-1-91 धातोः। Where is the other one?

3. Why is only a final इक् letter subject to गुणादेश: by 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः? (Why not any final अच्?)

4. What can we say about the subject (“कर्तृ”) of the verb भवसि?
a) The subject has to be भवान्/भवती।
b) The subject has to be त्वम्।
c) The subject has to be either त्वम् or भवान्/भवती।
d) There are many possibilities for the subject, besides त्वम् and भवान्/भवती।

5. What would have been the final form in this example if the विवक्षा had been उत्तमपुरुष-एकवचनम्? (Use 7-3-101 अतो दीर्घो यञि)।

6. Can you spot a term from the चादि-गण: (ref. 1-4-57 चादयोऽसत्त्वे) in the verse?

7. How would you say this in Sanskrit?
“Many tigers roam in this forest.” Use the masculine प्रातिपदिकम् “शार्दूल” for tiger and use the धातु: “अट्” (from the भ्वादि-गण:) for “roam.” It is listed in the धातुपाठ: as “अटँ गतौ” १.३३२

8. Please list the three synonyms for “वरारोहा” (प्रातिपदिकम् “वरारोहा” – this is a बहुव्रीहि-समास: – an adjective used here in the feminine – meaning is “an elegant or beautiful woman”) as given in the अमरकोश:।
वरारोहा मत्तकाशिन्युत्तमा वरवर्णिनी ।।२-६-४।।
(इति चत्वारि “अत्यन्तोत्कृष्टस्त्रिया:” नामानि)।

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 6-4-3 नामि been used in the verse?

2. Derive the form “का” (स्त्रीलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्) from the सर्वनाम-प्रातिपदिकम् “किम्”।

Today we will look at the form भवति 3As (3rd person, Active voice, singular), लँट् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

पिता हि भवति ज्येष्ठो धर्ममार्यस्य जानतः ।
तस्य पादौ ग्रहीष्यामि स हीदानीं गतिर्मम ।। २-७२-३३ ।।

Gita Press translation “To a worthy man knowing what is right, an elder brother is a virtual father. I shall, clasp his feet (as a mark of respect) since he is my support now.”

भवति is derived from the धातुः √भू (भू सत्तायाम्, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१.१)

The विवक्षा is वर्तमान-काले, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

In the धातु-पाठः, the भू-धातुः has no इत् letters. It is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the भू-धातुः, in कर्तरि प्रयोग:, will take the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So भू-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “तिप्”।

(1) भू + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) भू + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः। See question 4.

(3) भू + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः। “तिप्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् – The affixes of the तिङ्-प्रत्याहारः and the affixes that have शकारः as an इत् get the designation of सार्वधातुकम् if they are prescribed in the “धातो:” अधिकार:।

(4) भू + शप् + तिप् । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(5) भो + शप् + तिप् । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.

(6) भो + अ + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) भवति । “अव्”-आदेश: by 6-1-78 एचोऽयवायावः।

Questions:

1. List the 18 तिङ्-प्रत्यया: and identify the इत् letter (if any) in each of them.

2. Which प्रत्यया: are contained in the तङ्-प्रत्याहार:?

3. Can you spot another तिङ्-प्रत्यय: (besides the तिप्-प्रत्यय: in भवति) used in the verse?

4. Why doesn’t the लकार: in the लँट्-प्रत्यय: get the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-8 लशक्वतद्धिते?

5. Which of the following is true regarding the सुँप्-प्रत्यया:?
a) They get the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा।
b) They get the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा।
c) They get both the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा and the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा।
d) They get neither the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा nor the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा।

6. Can you spot an “अनँङ्”-आदेश: in the verse?

7. How would you say this in Sanskrit?
“Attachment becomes the cause of sorrow.” Use the feminine प्रातिपदिकम् “आसक्ति” for “attachment.”

8. Can you spot a term in the verse that has the अव्यय-सञ्ज्ञा by the सूत्रम् 1-1-38 तद्धितश्चासर्वविभक्तिः?

Easy questions:

1. Derive the form “तस्य” (पुंलिङ्गे षष्ठी-एकवचनम्) from the सर्वनाम-प्रातिपदिकम् “तद्”।

2. What is alternate form for “मम”?

Today we will look at the form मीढुषे-mDs from श्रीमद्भागवतम् Sb3-14-35.

नमो रुद्राय महते देवायोग्राय मीढुषे ।
शिवाय न्यस्तदण्डाय धृतदण्डाय मन्यवे ।। ३-१४-३५ ।।

Gita Press translation “Obeisance to the great god Śiva, who is irresistible in power and who drives away the agony of His devotees and who bestows the desired blessings (on those who approach Him with a prayer), who is all-blissful (to His disinterested worshippers), who, though perfectly non-violent by nature, yet wields the rod (for the wicked), and who is anger personified (at the time of universal destruction).”

The प्रातिपदिकम् “मीढ्वस्” is formed irregularly from the धातु: “मिह्” using the क्वसुँ-प्रत्यय:। (Ref: 6-1-12 दाश्वान् साह्वान् मीढ्वांश्च।)

‘मीढ्वस्’ gets प्रातिपदिकसञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च । The विवक्षा here is पुंलिङ्गे चतुर्थी-एकवचनम् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा… mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘मीढ्वस्’।

(1) मीढ्वस् + ङे ।

(2) मीढ् व् अस् + ए । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः। अङ्गम् gets भ-सञ्ज्ञा by 1-4-18 यचि भम्।

(3) मीढ् उ अस् + ए । 6-4-131 वसोः सम्प्रसारणम्, the अङ्गम् that ends in the वसुँ-प्रत्यय: and has the भ-सञ्ज्ञा takes सम्प्रसारणम्।

(4) मीढुस् + ए । By 6-1-108 सम्प्रसारणाच्च, when a सम्प्रसारणम् is followed by a अच् (vowel), there is a single replacement (in place of both the सम्प्रसारणम् and the following अच्) of the prior letter (the सम्प्रसारणम्)।

(5) मीढुषे । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययोः, the letter स् is replaced by the cerebral ष् when preceded either by a letter of the इण्-प्रत्याहार: or a letter of the क-वर्ग: (क्, ख्, ग्, घ्, ङ्)। This substitution only takes place if the स् is an आदेश: (substitute) or part of a प्रत्यय: (affix.) In the present case, the स् belong to the क्वसुँ-प्रत्यय:।

Questions:

1. Can you spot a सम्प्रसारणम् in the following verse of the गीता?
विद्याविनयसम्पन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि |
शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः || 5-18||

2. Can you recall a सूत्रम् that we have studied in which there is a सम्प्रसारणम्?

3. The सूत्रम् 6-4-131 वसोः सम्प्रसारणम् belongs to:
a) The “भस्य” अधिकार: but not the “अङ्गस्य” अधिकार:।
b) The “अङ्गस्य” अधिकार: but not the “भस्य” अधिकार:।
c) Both the “भस्य” अधिकार: and the “अङ्गस्य” अधिकार:।
d) Neither the “भस्य” अधिकार: nor the “अङ्गस्य” अधिकार:।

4. In commenting on the सूत्रम् 6-1-108 सम्प्रसारणाच्च, the तत्त्वबोधिनी-टीका says – ‘अमि पूर्वः’ इत्यतः पूर्व इति वर्तते, ‘इको यणचि’ इत्यतोऽचीति च, ‘एकः पूर्वपरयो:’ इति चाधिक्रियते। Please explain.

5. Which term from the स्वरादि-गण: (ref. 1-1-37 स्वरादिनिपातमव्ययम्) has been used in this verse?

6. Which term from the प्रादि-गण: (ref. 1-4-58 प्रादयः) has been used in this verse?

7. How would you say this in Sanskrit?
“Salutations to (Lord) Śiva, by whom this universe is pervaded.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “व्याप्त” for “pervaded.” Use यत्/तत् construction.

8. The अमरकोश: gives forty-seven (!) synonyms for शम्भु: (प्रातिपदिकम् “शम्भु” masculine, meaning “Lord Śiva.”) Which of these have been used in the present verse?
शम्भुरीशः पशुपतिः शिवः शूली महेश्वरः ।
ईश्वरः शर्व ईशानः शंकरश्चन्द्रशेखरः ।।१-१-३०।।
भूतेशः खण्डपरशुर्गिरीशो गिरिशो मृडः ।
मृत्युञ्जयः कृत्तिवासाः पिनाकी प्रमथाधिपः ।।१-१-३१।।
उग्रः कपर्दी श्रीकण्ठः शितिकण्ठः कपालभृत् ।
वामदेवो महादेवो विरूपाक्षस्त्रिलोचनः ।।१-१-३२।।
कृशानुरेताः सर्वज्ञो धूर्जटिर्नीललोहितः ।
हरः स्मरहरो भर्गस्त्र्यम्बकस्त्रिपुरान्तकः ।।१-१-३३।।
गङ्गाधरोऽन्धकरिपुः क्रतुध्वंसी वृषध्वजः ।
व्योमकेशो भवो भीमः स्थाणू रुद्र उमापतिः ।।१-१-३४।।
(इति अष्टचत्वारिंशत् “शम्भो:” नामानि)

Easy questions:

1. By which सूत्रम् does पाणिनि: define सम्प्रसारणम्?

2. Which सूत्रम् was used to get देवाय + उग्राय = देवायोग्राय?

3. Where has the सूत्रम् 7-3-102 सुपि च been used?

Today we will look at the form बिभ्रत्-mNs from श्रीमद्भागवतम् Sb3-11-26.

मन्वन्तरेषु भगवान्बिभ्रत्सत्त्वं स्वमूर्तिभिः ।
मन्वादिभिरिदं विश्वमवत्युदितपौरुषः ।। ३-११-२६ ।।

Gita Press translation “During the Manvantaras the Lord assumes the quality of Sattva (harmony) and protects the universe, exhibiting His strength in the form of Manus and others, who are His own manifestations.”

बिभ्रत् is a शतृँ-प्रत्ययान्त-शब्द: derived from the भृ-धातु:। Since this धातु: is in the जुहोत्यादि-गणः, the final form is derived through reduplication (अभ्यासः)। Here, the “बिभृ” of बिभ्रत् gets अभ्यस्त-सञ्ज्ञा by 6-1-5 उभे अभ्यस्तम्।

‘बिभ्रत्’ gets प्रातिपदिकसञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। The विवक्षा here is पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा… mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘बिभ्रत्’।

(1) बिभ्रत् + सुँ । Note: The affix ‘सुँ’ has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा here as per 1-1-43 सुडनपुंसकस्य।

(2) बिभ्रत् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) बिभ्रत् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्।

(4) Here the शतृँ-प्रत्यय: follows an अङ्गम् (‘बिभृ’) which has the अभ्यस्त-सञ्ज्ञा। Hence the शतृँ-प्रत्यय: does not take the नुँम् augment because 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः is stopped by 7-1-78 नाभ्यस्ताच्छतुः – The ‘शतृँ’ affix that follows an अभ्यस्तम् does not get the नुँम् augment.

(5) बिभ्रद् । By 8-2-39 झलां जशोऽन्ते, a झल् letter that occurs at the end of a पदम् is replaced by a जश् letter.

(6) बिभ्रद् / बिभ्रत् । By 8-4-56 वाऽवसाने, a झल् letter is optionally replaced by a चर् letter when nothing follows.

Questions:

1. What kind of सूत्रम् is 7-1-78 नाभ्यस्ताच्छतुः?
a) निषेध-सूत्रम् – A rule which negates (stops the application of) another rule
b) अपवाद-सूत्रम् – A rule which is an exception to another rule
c) परिभाषा-सूत्रम् – A rule which helps in interpreting/applying other rules
d) सञ्ज्ञा-सूत्रम् – A rule which defines a term

2. Derive the नपुंसकलिङ्गे प्रथमा/द्वितीया-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् “बिभ्रत्”।

3. Why was no सन्धि-कार्यम् done between उभे and अभ्यस्तम् in the सूत्रम् 6-1-5 उभे अभ्यस्तम्?

4. Can you spot another (besides “बिभ्रत्”) प्रातिपदिकम् ending in a तकार: used in the verse?

5. Where has the सूत्रम् 7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात्‌ been used?

6. Which term from the प्रादि-गण: (ref. 1-4-58 प्रादयः) has been used?

7. How would you say this in Sanskrit?
“A king protects his own subjects from danger.” Use a verb from the verse for “protects”, use the neuter प्रातिपदिकम् “सङ्कट” for “danger” and the feminine प्रातिपदिकम् “प्रजा” (in the plural) for “subjects.”

8. The अमरकोश: gives the three modes of nature (प्रकृति-गुणा:)। One of them is सत्त्वम् (प्रातिपदिकम् “सत्त्व”) used in this verse. Please list the other two.
गुणाः सत्त्वं रजस्तमः ।।१-४-२९।।
(सत्त्वरजस्तमांसि प्रकृतिगुणा इत्युच्यन्ते)।

Easy questions:

1. Derive the form मन्वन्तरेषु (सप्तमी-बहुवचनम्) from the neuter प्रातिपदिकम् “मन्वन्तर”।

2. Which सूत्रम् was used to get अवति + उदितपौरुषः = अवत्युदितपौरुषः?