Today we will look at the form वाग्भिः from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।
ततो मया वाग्भिरदीनभाषिणी शिवाभिरिष्टाभिरभिप्रसादिता |
उवाह शान्तिं मम मैथिलात्मजा तवातिशोकेन तथातिपीडिता || ५-६८-२९||
Gita Press translation “Cheered by me with gladdening and agreeable words, Sītā (a princess of Mithilā), who, though sore afflicted with the thought of your excessive grief (on her account), never speaks pitiful words, derived solace in my presence.”
‘वाच्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is तृतीया-बहुवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘वाच्’।
(1) वाच् + भिस् । The अङ्गम् has पद-सञ्ज्ञा by 1-4-17 स्वादिष्वसर्वनमस्थाने। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of भिस् from getting इत्-सञ्ज्ञा ।
(2) वाक् + भिस् । By 8-2-30 चोः कुः, the पदान्त-चकारः gets the क-वर्गः consonant as a replacement.
(3) वाग् + भिस् । By 8-2-39 झलां जशोऽन्ते, a झल् letter occurring at the end of a पदम् is replaced by a जश् letter.
(4) वाग्भिः । रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
Questions:
1. Where has the अस्मद्-प्रातिपदिकम् been used in this verse?
2. Could the short form “ते” have been used in the place of “तव” in this example?
3. Which प्रातिपदिकम् used in the verse has the नदी-सञ्ज्ञा? Which सूत्रम् defines the नदी-सञ्ज्ञा?
4. Which words have समानाधिकरणम् with वाग्भि:?
5. Where has the प्रातिपदिकम् “वाच्” been used in the गीता in प्रथमा-एकवचनम्?
6. Please list the six synonyms for “वाक्” (प्रातिपदिकम् “वाच्” feminine, meaning “Goddess of speech – Sarasvati”) as given in the अमरकोश:।
ब्राह्मी तु भारती भाषा गीर्वाग्वाणी सरस्वती ।।१-६-१।।
(इति सप्त “सरस्वतीदेव्या:” नामानि)
7. How would you say this in Sanskrit?
“Arjuna was soothed by Sri Krishna’s words.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “प्रसादित” for “was soothed.”
8. What will be the सप्तमी-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् “वाच्”?
Easy questions:
1. Please do पदच्छेद: of ततो मया and mention the relevant rules.
2. Can you spot the places where 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः has been used in this example?
3. List the letters in the जश्-प्रत्याहार: and in the झल्-प्रत्याहार:।
Questions:
1. Where has the अस्मद्-प्रातिपदिकम् been used in this verse?
मया (“अस्मद्” प्रातिपदिकम्; तृतीया-विभक्तिः, एकवचनम्)
मम (“अस्मद्” प्रातिपदिकम्; षष्ठी-विभक्तिः, एकवचनम्)
2. Could the short form “ते” have been used in the place of “तव” in this example?
No. We can see that तव is at the beginning of the metrical पादः। (Here each पादः has 12 syllables instead of the more common meter which has only 8 syllables in each पादः।) So we cannot apply 8-1-22 तेमयावेकवचनस्य ।
3. Which प्रातिपदिकम् used in the verse has the नदी-सञ्ज्ञा? Which सूत्रम् defines the नदी-सञ्ज्ञा?
अदीनभाषिणी, प्रातिपदिकम् “अदीनभाषिणी”, प्रथमा-एकवचनम्। The प्रातिपदिकम् “अदीनभाषिणी” has नदी-सञ्ज्ञा by 1-4-3 यू स्त्र्याख्यौ नदी। (वृत्ति: “ईकारान्तमूकारान्तं च स्त्र्याख्यं शब्दरूपं नदीसंज्ञं भवति ।” A term ending in long ई or long ऊ gets the नदी-सञ्ज्ञा if it is used exclusively in the feminine gender.)
4. Which words have समानाधिकरणम् with वाग्भि:?
शिवाभिः (प्रातिपदिकम् “शिवा”, तृतीया-बहुवचनम्) and इष्टाभिः (प्रातिपदिकम् “इष्टा”, तृतीया-बहुवचनम्) have समानाधिकरणम् with वाग्भिः।
शिवा + भिस् (4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टा…) = शिवाभिः (8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः)
Similarly for इष्टाभिः।
5. Where has the प्रातिपदिकम् “वाच्” been used in the गीता in प्रथमा-एकवचनम्?
वाक्, प्रातिपदिकम् “वाच्”, प्रथमा-एकवचनम्।
मृत्युः सर्वहरश्चाहमुद्भवश्च भविष्यताम् |
कीर्तिः श्रीर्वाक्च नारीणां स्मृतिर्मेधा धृतिः क्षमा || 10-34||
वाच् + सुँ (4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टा…) = वाच् + स् ( 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः)
= वाच् (6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्, Using 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्, वाच् gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम्) = वाक् (8-2-30 चोः कुः) = वाग् (8-2-39 झलां जशोऽन्ते) = वाक् / वाग् (8-4-56 वाऽवसाने)
6. Please list the six synonyms for “वाक्” (प्रातिपदिकम् “वाच्” feminine, meaning “Goddess of speech – Sarasvati”) as given in the अमरकोश:।
ब्राह्मी तु भारती भाषा गीर्वाग्वाणी ।।१-६-१।।
(इति सप्त “सरस्वतीदेव्या:” नामानि)
The synonyms(all feminine) of वाक् are –
1. ब्राह्मी (प्रातिपदिकम् “ब्राह्मी”)
2. भारती (प्रातिपदिकम् “भारती”)
3. भाषा (प्रातिपदिकम् “भाषा”)
4. गी: (प्रातिपदिकम् “गिर्”)
5 वाणी (प्रातिपदिकम् ”वाणी”)
6 सरस्वती (प्रातिपदिकम् “सरस्वती”)
7. How would you say this in Sanskrit?
“Arjuna was soothed by Sri Krishna’s words.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “प्रसादित” for “was soothed.”
श्रीकृष्णस्य वाग्भिः अर्जुनः प्रसादितः = श्रीकृष्णस्य वाग्भिरर्जुनः प्रसादितः ।
8. What will be the सप्तमी-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् “वाच्”?
वाक्षु।
वाच् + सुप् (4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टा…..) = वाच् + सु (1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः) = वाक् + सु (1-4-17 स्वादिष्वसर्वनमस्थाने, 8-2-30 चोः कुः) = वाग् + सु (8-2-39 झलां जशोऽन्ते) = वाग् + षु (8-3-59 आदेशप्रत्यययोः) = वाक् + षु (8-4-55 खरि च) = वाक्षु।
Easy questions:
1. Please do पदच्छेद: of ततो मया and mention the relevant rules.
The पदच्छेदः is ततः, मया।
ततस् + मया = ततर् + मया (8-2-66 ससजुषो रुः, 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः)
= तत उ + मया (6-1-114 हशि च ) = ततो मया (6-1-87 आद् गुणः)
2. Can you spot the places where 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः has been used in this example?
In the following places:
तवातिशोकेन = तव + अतिशोकेन।
तथातिपीडिता = तथा + अतिपीडिता।
3. List the letters in the जश्-प्रत्याहार: and in the झल्-प्रत्याहार:।
Letters in जश्-प्रत्याहार: are ज्, ब्, ग्, ड्, द्।
Letters in झल्-प्रत्याहार: are झ्, भ्, घ्, ढ्, ध्, ज्, ब्, ग्, ड्, द्, ख्, फ्, छ्, ठ्, थ्, च्, ट्, त्, क्, प्, श्, ष्, स्, ह् ।