Today we will look at the form पृच्छताम् from श्रीमद्भागवतम् SB 11-07-30
त्वं हि नः पृच्छतां ब्रह्मन्नात्मन्यानन्दकारणम् ।
ब्रूहि स्पर्शविहीनस्य भवतः केवलात्मनः ।। ११-०७-३० ।।
Gita Press translation “(Pray,) tell us, who are making this enquiry, O Brāhmaṇa, the cause of the joy abiding in your mind, even though you are living singly and are devoid of enjoyment (of the pleasures of sense).”
‘पृच्छत्’ is a शतृँ-प्रत्ययान्त-शब्द: derived from the धातु: “प्रच्छ्”।
‘पृच्छत्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। The विवक्षा here is पुंलिङ्गे षष्ठी-बहुवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘पृच्छत्’।
(1) पृच्छत् + आम् ।
(2) पृच्छताम् ।
Questions:
1. In this example, the अङ्गम् “पृच्छत्” has:
a) पद-सञ्ज्ञा
b) भ-सञ्ज्ञा
c) Neither पद-सञ्ज्ञा nor भ-सञ्ज्ञा
d) Both पद-सञ्ज्ञा and भ-सञ्ज्ञा
2. Where has the युष्मद्-प्रातिपदिकम् been used in this verse?
3. Please list the eleven synonyms for the word “आनन्द:” (प्रातिपदिकम् “आनन्द” masculine, meaning “happiness”) as given in the अमरकोश:। We have already seen these in a prior example. (Search this web site for “आनन्द”)
4. Why didn’t the ending नकार: of (हे) ब्रह्मन् take लोप: as per 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य?
5. The word “आत्मनि” used in the verse is the सप्तमी-एकवचनम् of the प्रातिपदिकम् “आत्मन्”। आत्मन् + ङि = आत्मनि। Here आत्मन् has the भ-सञ्ज्ञा by 1-4-18 यचि भम्। Then why didn’t the अकार: in आत्मन् take लोप: as per 6-4-134 अल्लोपोऽनः?
6. Use a verb from the verse to construct the following sentence in Sanskrit: “Tell us the cause of your anxiety.” Use the masculine प्रातिपदिकम् “उद्वेग” for “anxiety.”
7. The form “नः” can be the द्वितीया/चतुर्थी/षष्ठी-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् “अस्मद्”। Which one (among the three choices) is it in this verse?
8. Can you spot a place where a सूत्रम् from the first quarter of the seventh chapter of the अष्टाध्यायी has been used?
Easy questions:
1. Where has the सूत्रम् 8-3-32 ङमो ह्रस्वादचि ङमुण्नित्यम् been used in this verse?
2. How about 6-1-77 इको यणचि?
Questions:
1. In this example, the अङ्गम् “पृच्छत्” has:
a) पद-सञ्ज्ञा
b) भ-सञ्ज्ञा
c) Neither पद-सञ्ज्ञा nor भ-सञ्ज्ञा
d) Both पद-सञ्ज्ञा and भ-सञ्ज्ञा
b) भ-सञ्ज्ञा – because आम् (which does not have the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा) is an अजादि-प्रत्यय:, the सूत्रम् 1-4-18 यचि भम् applies to give the भ-सञ्ज्ञा to the अङ्गम्।
2. Where has the युष्मद्-प्रातिपदिकम् been used in this verse?
त्वम् (युष्मद्-प्रातिपदिकम् प्रथमा-एकवचनम्)।
3. Please list the eleven synonyms for the word “आनन्द:” (प्रातिपदिकम् “आनन्द” masculine, meaning “happiness”) as given in the अमरकोश:। We have already seen these in a prior example. (Search this web site for “आनन्द”)
मुत्प्रीतिः प्रमदो हर्षः प्रमोदाऽऽमोदसम्मदाः ।।१-४-२४।।
स्यादानन्दथुरानन्दशर्मशातसुखानि च ।
(इति द्वादश “आनन्दस्य” नामानि)
The 11 synonyms for आनन्दः (प्रातिपदिकम् ‘आनन्द’, masculine) are:
मुत् (प्रातिपदिकम् ‘मुद्’, feminine)
प्रीतिः (प्रातिपदिकम् ‘प्रीति’, feminine)
प्रमदः (प्रातिपदिकम् ‘प्रमद’, masculine)
हर्षः (प्रातिपदिकम् ‘हर्ष’, masculine)
प्रमोदः (प्रातिपदिकम् ‘प्रमोद’, masculine)
आमोदः(प्रातिपदिकम् ‘आमोद’, masculine)
सम्मदः(प्रातिपदिकम् ‘सम्मद’, masculine)
आनन्दथु: (प्रातिपदिकम् ‘आनन्दथु’, masculine)
शर्म (प्रातिपदिकम् ‘शर्मन्’, neuter)
शातम् (प्रातिपदिकम् ‘शात’, neuter)
सुखम् (प्रातिपदिकम् ‘सुख’, neuter)
4. Why didn’t the ending नकार: of (हे) ब्रह्मन् take लोप: as per 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य?
नकार-लोप: of (हे) ब्रह्मन् as per 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य is stopped by 8-2-8 न ङिसम्बुद्ध्योः। Due to this निषेध-सूत्रम्, नकारः does not take लोपः, when ङि or the सम्बुद्धिः affix follows.
In the present case सम्बुद्धि: has been used – so 8-2-8 stops 8-2-7.
5. The word “आत्मनि” used in the verse is the सप्तमी-एकवचनम् of the प्रातिपदिकम् “आत्मन्”। आत्मन् + ङि = आत्मनि। Here आत्मन् has the भ-सञ्ज्ञा by 1-4-18 यचि भम्। Then why didn’t the अकार: in आत्मन् take लोप: as per 6-4-134 अल्लोपोऽनः?
Because of the निषेध-सूत्रम् 6-4-137 न संयोगाद्वमन्तात् which says that the अकारः of अन् does not take लोपः (as ordained by 6-4-134 अल्लोपोऽनः), when it follows a conjunct that has वकारः or मकारः as its last member.
In this case the “अन्” in “आत्मन्” (= आत्म् अन्) is preceded by a conjunct ending in a मकार:।
6. Use a verb from the verse to construct the following sentence in Sanskrit: “Tell us the cause of your anxiety.” Use the masculine प्रातिपदिकम् “उद्वेग” for “anxiety.”
तव उद्वेगस्य कारणम् नः ब्रूहि = तवोद्वेगस्य कारणं नो ब्रूहि।
7. The form “नः” can be the द्वितीया/चतुर्थी/षष्ठी-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् “अस्मद्”। Which one (among the three choices) is it in this verse?
“नः” is used in षष्ठी-बहुवचनम्। It has समानाधिकरणम् with पृच्छताम्। Commentator gives न: = अस्माकम्।
अस्मद् + आम् (4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टा…) = नस् (8-1-21 बहुवचने वस्नसौ) = नः (8-2-66 ससजुषो रुः, 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः)
8. Can you spot a place where a सूत्रम् from the first quarter of the seventh chapter of the अष्टाध्यायी has been used?
7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः is used to form स्पर्शविहीनस्य, प्रातिपदिकम् “स्पर्शविहीन”, षष्ठी-एकवचनम्।
स्पर्शविहीन+ ङस् (4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टा…) = स्पर्शविहीनस्य (7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः replaces the ङस्-प्रत्यय: by “स्य”)
Easy questions:
1. Where has the सूत्रम् 8-3-32 ङमो ह्रस्वादचि ङमुण्नित्यम् been used in this verse?
Between ब्रह्मन् + आत्मनि forming ब्रह्मन्नात्मनि।
2. How about 6-1-77 इको यणचि?
Between आत्मनि + आनन्दकारणम् forming आत्मन्यानन्दकारणम्।