Questions:
1. Where has 7-1-5 आत्मनेपदेष्वनतः been used in the very first verse (of Chapter One) of the गीता?
Answer: 7-1-5 आत्मनेपदेष्वनतः been used in the very first verse (of Chapter One) of the गीता in अकुर्वत (लँङ्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्) from the धातुः √कृ (डुकृञ् करणे, तनादि-गणः, धातु-पाठः #८. १०)। Note: डुकृञ् is उभयपदी because it has ञकार: as an इत्। (ref. 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले।) In this case it has taken a आत्मनेपद-प्रत्यय:।
धृतराष्ट्र उवाच |
धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः |
मामकाः पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय || 1-1||
अकुर्वत is formed as follows:
कृ + लँङ् । By 3-2-111 अनद्यतने लङ् ।
= कृ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= कृ + झ । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् । “झ” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।
= कृ + उ + झ । By 3-1-79 तनादिकृञ्भ्य उः, when a सार्वधातुक-प्रत्ययः signifying the agent follows, the affix “उ” is placed after the verbal root √कृ (डुकृञ् करणे ८. १०) and also after a verbal root belonging to the तनादि-गणः। “उ” gets आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्द्धधातुकं शेषः।
= कर् + उ + झ । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows. By 1-1-51 उरण् रपरः, in the place of ऋवर्ण: if an अण् letter (अ, इ, उ) comes as a substitute, it is always followed by a रँ letter.
= कर् + उ + अत । By 7-1-5 आत्मनेपदेष्वनतः – The झकारः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः gets “अत्” as the replacement when following an अङ्गम् that does not end in अकारः।
= कुरु + अत । By 6-4-110 अत उत् सार्वधातुके, when √कृ (डुकृञ् करणे ८. १०) ends in the “उ”-प्रत्यय: and is followed by a सार्वधातुक-प्रत्ययः which is a कित् or a ङित्, then there is a substitution of उकारः in place of the अकारः (which is a result of गुणादेशः) of √कृ। Since “अत” is a सार्वधातुक-प्रत्यय: which is अपित्, it becomes ङित्-वत् by 1-2-4 सार्वधातुकमपित् । This allows 6-4-110 to apply.
= कुर्वत । By 6-1-77 इको यणचि।
= अट् कुर्वत । by 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः – When followed by लुँङ्, लँङ् or लृँङ्, an अङ्गम् gets the अट्-आगमः which is उदात्तः। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the अट्-आगमः before the अङ्गम् ।
= अकुर्वत । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः। (Note: 8-2-79 न भकुर्छुराम् stops 8-2-77 हलि च।)

2. In which other Chapter of the गीता has 7-1-5 आत्मनेपदेष्वनतः been used in the first verse?
Answer: 7-1-5 आत्मनेपदेष्वनतः has been used in पर्युपासते (= परि + उप + आसते) derived from √आस् (अदादि-गणः, आसँ उपवेशने, धातु-पाठः २. ११), लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम् in verse one of Chapter Twelve.
एवं सततयुक्ता ये भक्तास्त्वां पर्युपासते |
ये चाप्यक्षरमव्यक्तं तेषां के योगवित्तमाः || 12-1||
आस् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= आस् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= आस् + झ । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् । “झ” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् ।
= आस् + झे । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे।
= आस् + शप् + झे । By 3-1-68 कर्तरि शप्। The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।
= आस् + झे । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः – the शप्-प्रत्ययः takes the लुक् elision when following a verbal root belonging to अदादि-गणः।
= आसते । By 7-1-5 आत्मनेपदेष्वनतः – The झकारः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः gets “अत्” as the replacement when following an अङ्गम् that does not end in अकारः।
Note: “परि” and “उप” have been used as a उपसर्गौ। – ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।

3. Commenting on the सूत्रम् 7-1-5 आत्मनेपदेष्वनतः, the तत्त्वबोधिनी says – “झोऽन्तः” इत्यतो झ इति “अदभ्यस्तात्” इत्यस्मात् अदिति चानुवर्तते। Please explain.
Answer: “झोऽन्तः” इत्यतो झ इति “अदभ्यस्तात्” इत्यस्मात् अदिति चानुवर्तते means that in the सूत्रम् 7-1-5 आत्मनेपदेष्वनतः, the अनुवृत्ति: of “झ” comes from 7-1-3 झोऽन्तः and अनुवृत्ति: of “अत्” comes from 7-1-4 अदभ्यस्तात् ।

4. Further commenting on the सूत्रम् 7-1-5 आत्मनेपदेष्वनतः, the तत्त्वबोधिनी says – आत्मनेपदेषु किम्? अदन्ति। अनतः किम्? एधन्ते। Please explain.
Answer: आत्मनेपदेषु किम्? means why the use of “आत्मनेपदेषु”? Use of “आत्मनेपदेषु” makes sure that the “झकारः” of a परस्मैपद-प्रत्ययः does not get an अत्-आदेशः। For example अदन्ति (लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्) is formed from the root √अद् (अदादि-गणः अदँ भक्षणे २.१) by adding the परस्मैपद-प्रत्ययः “झि” hence 7-1-5 will not apply here.
अद् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= अद् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= अद् + झि । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् । “झि” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।
= अद् + शप् + झि । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= अद् + झि । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः।
= अद् + अन्त् इ । By 7-1-3 झोऽन्तः।
= अदन्ति ।

अनतः किम्? means what is the purpose of saying अनतः? अनतः is पञ्चमी-एकवचनम् of “अनत्”। “अनत्” means different from अत् (अकार:) । Use of “अनतः” makes sure that the अत्-आदेशः only applies when झकारः follows an अङ्गम् which does not end in a अकार:।
For example एधन्ते (लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्) which is formed from the root √एध् (भ्वादिगणः, एधँ वृद्धौ १.२) by adding आत्मनेपद-प्रत्ययः “झ”। 7-1-5 will also not apply here after step 6 because झकारः follows an अङ्गम् which ends in अकारः ।

(1) एध् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
(2) एध् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) एध् + झ । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् । “झ” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् :।
(4) एध् + झे । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे।
(5) एध् + शप् + झे । By 3-1-68 कर्तरि शप्। The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।
(6) एध् + अ + झे । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(7) एध् + अ + अन्ते । By 7-1-3 झोऽन्तः ।
(8) एधन्ते। By 6-1-97 अतो गुणे ।

5. In the absence of 7-1-5 आत्मनेपदेष्वनतः, which सूत्रम् would have applied in step 8?
Answer: In the absence of 7-1-5 आत्मनेपदेष्वनतः, the सूत्रम् 7-1-3 झोऽन्तः would have applied in step 8 giving the undesired form अकुर्वन्त ।

6. How would you say this in Sanskrit?
“Owls sleep during the day.” Use the masculine प्रातिपदिकम् “उलूक” for “owl” and the अव्ययम् “दिवा” for “during the day.”
Answer: उलूका: दिवा शेरते = उलूका दिवा शेरते।

Easy questions:

1. Can you spot a शप्-प्रत्यय: in the verse?
Answer: शप्-प्रत्यय: is used in the formation of प्रचरन्ति from √चर् (भ्वादि-गणः, चरँ गत्यर्थ:, धातु-पाठः #१. ६४०), लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम् ।
चर् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= चर् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= चर् + झि । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्। “झि” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् ।
= चर् + शप् + झि । By 3-1-68 कर्तरि शप्। The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।
= चर् + अ + झि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= चर् + अ + अन्ति । By 7-1-3 झोऽन्तः।
= चरन्ति । By 6-1-97 अतो गुणे ।
“प्र” has been used as a उपसर्ग:। – ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।

2. Where has 8-3-22 हलि सर्वेषाम् been used in the verse?
Answer: The सुत्रम् 8-3-22 हलि सर्वेषाम् has been used in सन्धि-कार्यम् between तपोवनमृगा: + हि ।
तपोवनमृगास् हि ।
= तपोवनमृगारुँ + हि । 8-2-66 ससजुषो रुः ।
= तपोवनमृगाय् + हि । 8-3-17 भोभगोअघोअपूर्वस्य योऽशि ।
= तपोवनमृगा+ हि । 8-3-22 हलि सर्वेषाम्, when a हल् letter follows then in the opinion of all teachers the letter य् at the end of a पदम् drops, when it is preceded by the letter “अ” (long or short.)