Today we will look at the form महान्तम् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।
पश्चिमायामपि दिशि महान्तमचलोपमम् |
दिशागजं सौमनसं ददृशुस्ते महाबलाः || १-४०-२० ||
Gita Press translation “In the western quarter too those very mighty princes beheld the great elephant guarding that quarter, Saumanasa (by name), that resembled a mountain (in size).”
‘महत्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is पुंलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘महत्’।
(1) महत् + अम् । By the उणादि-सूत्रम् “वर्तमाने पृषद्-बृहन्महज्जगद् शतृँवच्च।”, the प्रातिपदिकम् “महत्” will undergo the same operations as a शतृँ-प्रत्ययान्त-शब्द:। This makes it उगित् ।
(2) मह नुँम् त् + अम् । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः, the प्रातिपदिकम् “महत्” which is an उगित् takes the नुँम् augment when followed by a सर्वनामस्थानम् affix. By 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात्परः, the नुँम्-आगम: is placed after the last अच् (the अकार: after the हकार:) in “महत्”।
(3) महन्त् + अम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of अम् from getting इत्-सञ्ज्ञा ।
(4) महान्त् + अम् । By 6-4-10 सान्तमहतः संयोगस्य, since a सर्वनामस्थानम् affix which is not a सम्बुद्धिः follows, the letter preceding the नकारः in the word महत् is elongated.
(5) महान्तम्
Questions:
1. The declension of the प्रातिपदिकम् “महत्” in the masculine is –
a) Similar to the declension of no other word in the language
b) Similar to the declension of words ending in the शतृँ-प्रत्यय: like पचत्, गच्छत् etc.
c) Similar to the declension of words ending in the मतुँप्-प्रत्यय: like धीमत्, श्रीमत् etc.
d) Similar only to the declension of the word “बृहत्”
2. Can you spot a प्रातिपदिकम् ending in the क्विन्-प्रत्यय: used in this example? (This प्रातिपदिकम् appears in one सूत्रम् that we have studied.)
3. Where has the सूत्रम् 7-3-113 याडापः been used in this verse?
4. By which सूत्रम् does the अम्-प्रत्यय: get the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा (required to apply 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः)?
5. Which Chapter of the गीता uses the सूत्रम् 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः in the first verse?
6. Please list the fourteen synonyms of the word “गज:” (प्रातिपदिकम् “गज” masculine, meaning “elephant”) as stated in the अमरकोश:।
दन्ती दन्तावलो हस्ती द्विरदोऽनेकपो द्विपः ।
मतङ्गजो गजो नागः कुञ्जरो वारणः करी ।।२-८-३४।।
इभः स्तम्बेरम: पद्मी ।।२-८-३५।।
(इति पञ्चदश “हस्तिन:” नामानि)
7. How would you say this in Sanskrit?
“Whose vehicle (is) this?”
8. Which सर्वनाम-शब्द: has been used in this verse?
Easy questions:
1. Can you spot a place where the सूत्रम् 8-3-34 विसर्जनीयस्य सः has been used in this verse?
2. How about 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः?
Questions:
1. The declension of the प्रातिपदिकम् “महत्” in the masculine is –
a) Similar to the declension of no other word in the language
b) Similar to the declension of words ending in the शतृँ-प्रत्यय: like पचत्, गच्छत् etc.
c) Similar to the declension of words ending in the मतुँप्-प्रत्यय: like धीमत्, श्रीमत् etc.
d) Similar only to the declension of the word “बृहत्”
a) Similar to the declension of no other word in the language.
This is because of the special mention of “महत्” in 6-4-10 सान्तमहतः संयोगस्य। No other तकारान्त-प्रातिपदिकम् will decline like “महत्”। When पाणिनि: mentions a term specifically in a सूत्रम्, it means that there is something unique about that term, which the common rules cannot handle. For example, the mention of “स्त्री” in 1-4-4 नेयङुवङ्स्थानावस्त्री makes it a unique प्रातिपदिकम्।
2. Can you spot a प्रातिपदिकम् ending in the क्विन्-प्रत्यय: used in this example? (This प्रातिपदिकम् appears in one सूत्रम् that we have studied.)
By 3-2-59 ऋत्विग्दधृक्स्रग्दिगुष्णिगञ्चुयुजिक्रुञ्चां च we get “दिश्” as a प्रातिपदिकम्, ending in the क्विन्-प्रत्यय:।
In this example दिशि is used in सप्तमी-एकवचनम्।
3. Where has the सूत्रम् 7-3-113 याडापः been used in this verse?
In पश्चिमायाम्, प्रातिपदिकम् “पश्चिमा”, सप्तमी-एकवचनम्।
पश्चिमा + ङि (4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टा…)
= पश्चिमा + आम् (7-3-116 ङेराम्नद्याम्नीभ्यः )
= पश्चिमा + याट् आम् (7-3-113 याडापः, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ )
= पश्चिमा + या आम् (1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः)
= पश्चिमायाम् (6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः )
4. By which सूत्रम् does the अम्-प्रत्यय: get the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा (required to apply 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः)?
1-1-43 सुँडनपुंसकस्य।
5. Which Chapter of the गीता uses the सूत्रम् 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः in the first verse?
Chapter 2 verse1 विषीदन्तम् (प्रातिपदिकम् “विषीदत्” द्वितीया-एकवचनम्, masculine)
सञ्जय उवाच |
तं तथा कृपयाविष्टमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम् |
विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदनः || 2-1|
Chapter 4 verse 1 विवस्वान् (प्रातिपदिकम् “विवस्वत्” प्रथमा-एकवचनम्, masculine)
इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययम् |
विवस्वान्मनवे प्राह मनुरिक्ष्वाकवेऽब्रवीत् || 4-1||
Chapter 7 verse 1 युञ्जन् (प्रातिपदिकम् “युञ्जत्” प्रथमा-एकवचनम्, masculine)
श्रीभगवानुवाच |
मय्यासक्तमनाः पार्थ योगं युञ्जन्मदाश्रयः |
असंशयं समग्रं मां यथा ज्ञास्यसि तच्छृणु || 7-1||
6. Please list the fourteen synonyms of the word “गज:” (प्रातिपदिकम् “गज” masculine, meaning “elephant”) as stated in the अमरकोश:।
दन्ती दन्तावलो हस्ती द्विरदोऽनेकपो द्विपः ।
मतङ्गजो गजो नागः कुञ्जरो वारणः करी ।।२-८-३४।।
इभः स्तम्बेरम: पद्मी ।।२-८-३५।।
(इति पञ्चदश “हस्तिन:” नामानि)
1. दन्ती (प्रातिपदिकम् “दन्तिन्” masculine)
2. दन्तावलः (प्रातिपदिकम् “दन्तावल” masculine)
3. हस्ती (प्रातिपदिकम् “हस्तिन्” masculine)
4. द्विरदः (प्रातिपदिकम् “द्विरद” masculine)
5. अनेकपः (प्रातिपदिकम् “अनेकप” masculine)
6. द्विपः (प्रातिपदिकम् “द्विप” masculine)
7. मतङ्गजः (प्रातिपदिकम् “मतङ्गज” masculine)
8. नागः (प्रातिपदिकम् “नाग” masculine)
9. कुञ्जरः (प्रातिपदिकम् “कुञ्जर” masculine)
10. वारणः (प्रातिपदिकम् “वारण” masculine)
11. करी (प्रातिपदिकम् “करिन्” masculine)
12. इभः (प्रातिपदिकम् “इभ” masculine)
13. स्तम्बेरम: (प्रातिपदिकम् “स्तम्बेरम” masculine)
14. पद्मी (प्रातिपदिकम् “पद्मिन्” masculine)
7. How would you say this in Sanskrit?
“Whose vehicle (is) this?”
कस्य इदम् यानम् = कस्येदं यानम् ?
अथवा –
कस्य इदम् वाहनम् = कस्येदं वाहनम् ?
8. Which सर्वनाम-शब्द: has been used in this verse?
ते, प्रातिपदिकम् “तद्”, अत्र पुंलिङ्गे प्रथमा-बहुवचनम्। “तद्” gets सर्वनाम-सञ्ज्ञा by 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि ।
तद् + जस् (4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टा…) = त अ + जस् (7-2-102 त्यदादीनामः) = त + जस् (6-1-97 अतो गुणे) = त + शी (7-1-17 जसः शी)
= त + ई (1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः) = ते (6-1-87 आद्गुणः)
Easy questions:
1. Can you spot a place where the सूत्रम् 8-3-34 विसर्जनीयस्य सः has been used in this verse?
In the सन्धि-कार्यम् between ददृशुः, ते forming ददृशुस्ते।
ददृशुस् + ते = ददृशुर् + ते (8-2-66 ससजुषो रुः, 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः)
= ददृशुः + ते (8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः) = ददृशुस्ते (8-3-34 विसर्जनीयस्य सः)
2. How about 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः?
6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः is used in महाबलाः ((प्रातिपदिकम् ‘महाबल’, प्रथमा-बहुवचनम्)
महाबल + जस् (4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टा…) = महाबल + अस् (1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः, 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः)
= महाबलास् (6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः) = महाबलाः (8-2-66 ससजुषो रुः, 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः)