Today we will look at the form चक्रुः 3Ap-लिँट् from श्रीमद्भागवतम् 12.8.24
ननृतुस्तस्य पुरतः स्त्रियोऽथो गायका जगुः ।
मृदङ्गवीणापणवैर्वाद्यं चक्रुर्मनोरमम् ।। १२-८-२४ ।।
श्रीधर-स्वामि-टीका – No commentary on this verse.
Gita Press translation “The damsels danced and the songsters sang, while other Gandharvas played charmingly on clay tomtoms, lutes and small drums before him.”
Note: “played” is the translation for “वाद्यं चक्रु:”।
चक्रुः is derived from the धातुः √कृ (तनादि-गणः, डुकृञ् करणे, धातु-पाठः # ८. १०)
The “डु” at the beginning of this धातुः gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-5 आदिर्ञिटुडवः। The ञकारः at the end gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम्। Both take लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।
Since the √कृ-धातुः has ञकारः as इत् in the धातु-पाठः, by 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले the √कृ-धातुः will take आत्मनेपद-प्रत्ययाः when the fruit of the action (क्रियाफलम्) accrues to the doer (कर्त्रभिप्रायम् = कर्तृ-अभिप्रायम्)। In the remaining case – when the fruit of the action does not accrue to the doer – by 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम् – the √कृ-धातुः will take परस्मैपद-प्रत्ययाः।
In reality though, this distinction of the fruit of the action accruing to the doer or not, is rarely honored in the language. So as a practical matter, a verbal root such as “√कृ” will take either आत्मनेपद-प्रत्ययाः or परस्मैपद-प्रत्ययाः regardless of whether the fruit of the action accrues to the doer or not. In short, √कृ-धातुः will be उभयपदी। In this verse, it has taken a परस्मैपद-प्रत्यय:।
The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्, hence the प्रत्ययः is झि।
(1) कृ + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट् , the affix लिँट् (Perfect Tense) comes after a verbal root in the sense of the past not of today, provided that the action is unperceived by the narrator.
(2) कृ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) कृ + झि । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “झि” as the substitute for the लकारः। By 3-4-115 लिट् च, a तिङ्-प्रत्यय: which comes in place of लिँट् gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा। Therefore “झि” gets the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा।
(4) कृ + उस् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः, when they come in place of लिँट्, the nine परस्मैपद-प्रत्यया: – “तिप्”, “तस्”, “झि”, “सिप्”, “थस्”, “थ”, “मिप्”, “वस्” and “मस्” – are substituted by “णल्”, “अतुस्”, “उस्”, “थल्”, “अथुस्”, “अ”, “णल्”, “व” and “म” respectively.
1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “उस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
Note: “उस्” is a कित्-प्रत्यय: as per 1-2-5 असंयोगाल्लिट् कित्। Hence 1-1-5 ग्क्ङिति च prevents 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः from applying.
Note: If 6-1-77 इको यणचि (which is a later rule in the अष्टाध्यायी compared to 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य ) would apply here (before 6-1-8) there would be no अच् (vowel) left in the धातु: and 6-1-8 would become inapplicable.
By 1-1-59 द्विर्वचनेऽचि, while reduplication is yet to be done, a substitution shall not be made in the place of a vowel on the basis of a vowel that is the cause for reduplication. (Hence 6-1-8 applies first.)
Note: This rule only temporarily stops the substitution (in this case रेफ: in place of ऋकार:) until reduplication is done. Once reduplication is done, the substitution (in this example in step 9) does takes place.
(5) कृ कृ + उस् । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य , when लिँट् follows a verbal root, there is reduplication of the first portion – containing a single vowel – of the verbal root which is not already reduplicated. But if the verbal root (that has more than one vowel) begins with a vowel, then the reduplication is of the second portion – containing a single vowel.
(6) कर् कृ + उस् । By 7-4-66 उरत्, a ऋवर्ण: of the अभ्यास: (reduplicate) takes the अकारादेश: when a प्रत्यय: follows.
By 1-1-51 उरण् रपरः, in the place of ऋवर्ण: if an अण् letter (“अ”, “इ”, “उ”) comes as a substitute, it is always followed by a रँ (“र्”, “ल्”) letter.
(7) चर् कृ + उस् । By 7-4-62 कुहोश्चुः, in a reduplicate (अभ्यासः – ref. 6-1-4 पूर्वोऽभ्यासः), a letter of the कवर्गः or हकारः is replaced by a letter of the चवर्गः । The substitutions take place as per 1-1-50 स्थानेऽन्तरतमः।
(8) च कृ + उस् । By 7-4-60 हलादिः शेषः, of the consonants of a reduplicate (अभ्यासः – ref. 6-1-4 पूर्वोऽभ्यासः), only the one (if any) at the beginning is retained, the rest are elided.
(9) चक्रुस् । By 6-1-77 इको यणचि।
(10) चक्रुः । रुँत्व-विसर्गौ – 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः ।
Questions:
1. Can you spot a word in Chapter One of the गीता wherein the विवक्षा (as in this example) is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्?
2. Where else (besides in चक्रु:) has 7-4-66 उरत् been used in the verse?
3. Which सूत्रम् is used for the “इयँङ्”-आदेश: in the form स्त्रिय: (प्रातिपदिकम् “स्त्री”, प्रथमा-बहुवचनम्)?
4. Where has 6-1-45 आदेच उपदेशेऽशिति been used in the verse?
5. How would you say this in Sanskrit?
“Sita saw an amazing deer sporting in the forest.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “अद्भुत” for “amazing”, the masculine प्रातिपदिकम् “मृग” for “deer”, the adjective प्रातिपदिकम् “क्रीडत्” (ending in the शतृँ-प्रत्यय:) for “sporting” and (a लिँट् form of) √दृश् (दृशिँर् प्रेक्षणे १. ११४३) for “to see.”
6. How would you say this in Sanskrit?
“In order to deceive Sita, the deer imitated Sri Rama’s voice.” Use the अव्ययम् “वञ्चयितुम्” for “in order to deceive” and the masculine प्रातिपदिकम् “स्वर” for “voice.” Use (a लिँट् form) of √कृ (तनादि-गणः, डुकृञ् करणे, धातु-पाठः # ८. १०) with the उपसर्ग: “अनु” for “to imitate.”
Easy questions:
1. Which सूत्रम् is used for the “स्य”-आदेश: in the form तस्य (सर्वनाम-प्रातिपदिकम् “तद्”, पुंलिङ्गे षष्ठी-एकवचनम्)?
2. Where has 8-3-22 हलि सर्वेषाम् been used in the verse?
Questions:
1. Can you spot a word in Chapter One of the गीता wherein the विवक्षा (as in this example) is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्?
Answer: A तिङन्तं पदम् in Chapter One of the गीता wherein the विवक्षा (as in this example) is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम् is दध्मु: (ध्मा शब्दाग्निसंयोगयोः १. १०७६)।
द्रुपदो द्रौपदेयाश्च सर्वशः पृथिवीपते |
सौभद्रश्च महाबाहुः शङ्खान्दध्मुः पृथक्पृथक् || 1-18||
ध्मा + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट्।
= ध्मा + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= ध्मा + झि । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्।
= ध्मा + उस् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “उस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= ध्मा ध्मा + उस् । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य।
= धा ध्मा + उस् । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
= ध ध्मा + उस् । By 7-4-59 ह्रस्वः।
= ध ध्म् + उस् । By 6-4-64 आतो लोप इटि च।
= धध्मु: । रुँत्व-विसर्गौ – 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
= दध्मु: । By 8-4-54 अभ्यासे चर्च।
2. Where else (besides in चक्रु:) has 7-4-66 उरत् been used in the verse?
Answer: 7-4-66 उरत् has been used in the verse in the form ननृतुः derived from the धातुः √नृत् (नृतीँ गात्रविक्षेपे ४. १०)।
The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।
नृत् + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट्।
= नृत् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= नृत् + झि । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्।
= नृत् + उस् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “उस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= नृत् नृत् + उस् । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य।
= नर् त् नृत् + उस् । By 7-4-66 उरत्, a ऋवर्ण: of the अभ्यास: (reduplicate) takes the अकारादेश: when a प्रत्यय: follows.
By 1-1-51 उरण् रपरः, in the place of ऋवर्ण: if an अण् letter (“अ”, “इ”, “उ”) comes as a substitute, it is always followed by a रँ (“र्”, “ल्”) letter.
= न नृत् + उस् । By 7-4-60 हलादिः शेषः। Note: As per 1-2-5 असंयोगाल्लिट् कित्, “उस्” is a कित् here. Hence 1-1-5 ग्क्ङिति च stops 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।
= ननृतुः । रुँत्व-विसर्गौ – 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः ।
3. Which सूत्रम् is used for the “इयँङ्”-आदेश: in the form स्त्रिय: (प्रातिपदिकम् “स्त्री”, प्रथमा-बहुवचनम्)?
Answer: 6-4-79 स्त्रिया: is used for the “इयँङ्”-आदेश: in the form स्त्रिय: (प्रातिपदिकम् “स्त्री”, प्रथमा-बहुवचनम्)।
स्त्री + जस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…….।
= स्त्री + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “जस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= स्त्र् इयँङ् + अस् । By 6-4-79 स्त्रिया:, there is a substitution of “इयँङ्” in place of the term “स्त्री” when followed by a प्रत्यय: beginning with a vowel. As per 1-1-53 ङिच् च, only the ending ईकार: of “स्त्री” is replaced by “इयँङ्”।
= स्त्रिय् + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= स्त्रिय: । रुँत्व-विसर्गौ – 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः ।
4. Where has 6-1-45 आदेच उपदेशेऽशिति been used in the verse?
Answer: 6-1-45 आदेच उपदेशेऽशिति has been used in the verse in the form जगुः derived from the धातुः √गै (गै शब्दे १. १०६५)।
The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।
गा + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट्।
Note: By 6-1-45 आदेच उपदेशेऽशिति, the ending एच् (“ए”, “ओ”, “ऐ”, “औ”) letter of a धातु: in the धातु-पाठ: is replaced by a आकार:, but not in the context where a शकार: which is a इत् follows.
Since there is going to be no शित् (शकार: as a इत्) following, the धातु: “गै” becomes “गा”।
= गा + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= गा + झि । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्।
= गा + उस् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “उस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= गा गा + उस् । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य।
Note: As per 1-1-59 द्विर्वचनेऽचि, we apply 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य before applying 6-4-64 आतो लोप इटि च।
= जा गा + उस् । By 7-4-62 कुहोश्चुः, 1-1-50 स्थानेऽन्तरतमः।
= ज गा + उस् । By 7-4-59 ह्रस्वः।
= ज ग् उस् । By 6-4-64 आतो लोप इटि च ।
Note: As per 1-2-5 असंयोगाल्लिट् कित्, the “उस्”-प्रत्यय: is कित् here. This allows 6-4-64 to apply.
= जगुः । रुँत्व-विसर्गौ – 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः ।
5. How would you say this in Sanskrit?
“Sita saw an amazing deer sporting in the forest.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “अद्भुत” for “amazing”, the masculine प्रातिपदिकम् “मृग” for “deer”, the adjective प्रातिपदिकम् “क्रीडत्” (ending in the शतृँ-प्रत्यय:) for “sporting” and (a लिँट् form of) √दृश् (दृशिँर् प्रेक्षणे १. ११४३) for “to see.”
Answer: सीता एकम् अद्भुतं मृगं वने क्रीडन्तम् ददर्श = सीतैकमद्भुतं मृगं वने क्रीडन्तं ददर्श ।
6. How would you say this in Sanskrit?
“In order to deceive Sita, the deer imitated Sri Rama’s voice.” Use the अव्ययम् “वञ्चयितुम्” for “in order to deceive” and the masculine प्रातिपदिकम् “स्वर” for “voice.” Use (a लिँट् form) of √कृ (तनादि-गणः, डुकृञ् करणे, धातु-पाठः # ८. १०) with the उपसर्ग: “अनु” for “to imitate.”
Answer: सीताम् वञ्चयितुम् मृगः श्रीरामस्य स्वरम् अनुचकार = सीतां वञ्चयितुं मृगः श्रीरामस्य स्वरमनुचकार ।
Easy questions:
1. Which सूत्रम् is used for the “स्य”-आदेश: in the form तस्य (सर्वनाम-प्रातिपदिकम् “तद्”, पुंलिङ्गे षष्ठी-एकवचनम्)?
Answer: 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः is used for the “स्य”-आदेश: in the form तस्य (सर्वनाम-प्रातिपदिकम् “तद्”, पुंलिङ्गे षष्ठी-एकवचनम्)।
तद् + ङस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्…।
= त अ + ङस् । By 7-2-102 त्यदादीनामः, “तद्” gets the अकारादेशः। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending दकार: gets replaced.
= त + ङस् । By 6-1-97 अतो गुणे।
= तस्य । By 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः, following a अङ्गम् ending in a अकार:, the affixes “टा”, “ङसिँ” and “ङस्” are replaced respectively by “इन”, “आत्” and “स्य”।
2. Where has 8-3-22 हलि सर्वेषाम् been used in the verse?
Answer: The सूत्रम् 8-3-22 हलि सर्वेषाम् has been used in सन्धि-कार्यम् between गायकाः + जगुः = गायका + जगुः।
गायकास् + जगुः ।
= गायकारुँ + जगुः । By 8-2-66 ससजुषो रुः।
= गायकाय् + जगुः । By 8-3-17 भोभगोअघोअपूर्वस्य योऽशि।
= गायका + जगुः । By 8-3-22 हलि सर्वेषाम्, when a हल् letter follows then in the opinion of all teachers a यकार: at the end of a पदम् drops, when it is preceded by the अवर्ण: (अकार: or आकार:)।