Questions:

1. In Chapter 17 of the गीता, can you spot a तिङन्तं पदम् which has been formed from a धातु: (like शीङ्) which has ङकार: as an इत्? (We have seen this धातु: in a prior post.)
Answer: परिचक्षते (लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्) is formed from the धातुः √चक्ष् (चक्षिँङ् व्यक्तायां वाचि । अयं दर्शनेऽपि, अदादि-गणः, धातु-पाठः #२. ७). In the धातुः “चक्षिँङ्”, the इकारः is an इत् by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्। This इकारः has अनुदात्त-स्वरः। The ending ङकार: is also an इत् by 1-3-3 हलन्त्यम्। Therefore the सूत्रम् 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् applies to the धातुः “चक्षिँङ्”। Hence “चक्षिँङ्” takes only आत्मनेपद-प्रत्ययाः।

श्रद्धया परया तप्तं तपस्तत्त्रिविधं नरैः |
अफलाकाङ्क्षिभिर्युक्तैः सात्त्विकं परिचक्षते || 17-17||

चक्ष् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= चक्ष् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= चक्ष् + झ । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् । “झ” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् ।
= चक्ष् + झे । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे।
= चक्ष् + शप् + झे । By 3-1-68 कर्तरि शप् । The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।
= चक्ष् + झे । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः – The affix ‘शप्’ takes the ‘लुक्’ elision when following a verbal root belonging to the अदादि-गणः।
= चक्ष् + अते । By 7-1-5 आत्मनेपदेष्वनतः, the झकारः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः gets “अत्” as the replacement when following an अङ्गम् that does not end in अकारः।
Note: Since “अत्” is an आदेश: (substitute) in place of the झकार: of the झ-प्रत्यय: (which has the विभक्ति-सञ्ज्ञा by 1-4-104), “अत्” also gets the विभक्ति-सञ्ज्ञा by 1-1-56. Hence 1-3-4 prevents the ending तकार: of “अत्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= चक्षते।

’परि’ is the उपसर्ग: (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे, 1-4-80 ते प्राग्धातोः।)
परि + चक्षते = परिचक्षते।

2. The अव्ययम् “इति” normally ends a quotation. Based on the context we have to find out where the quotation begins. From where does the quotation begin in this verse?
Answer: The quotation begins at नन्वसौ । The verse with quotes will be “नन्वसौ दूरमानीय शेते मामिह साधुवत्” इति मत्वाच्युतं मूढस्तं पदा समताडयत् ।

3. Why do we need the सूत्रम् 7-4-21 शीङः सार्वधातुके गुणः in step 7? Couldn’t we have simply used 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः to do the गुणादेश:?
Answer: 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः (an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows) could have been used to do the गुणादेश: but 1-1-5 क्क्ङिति च (an affix which has a गकार: or a ककार: or a ङकार: as a इत्, is not allowed to perform an operation of गुण: or वृद्धि: on a इक् vowel (reference 1-1-3 इको गुणवृद्धी)), negates it here as “ते” is ङिद्वत् by 1-2-4 सार्वधातुकम् अपित् ।
Hence the special सूत्रम् 7-4-21 शीङः सार्वधातुके गुणः (which is a अपवाद: for 1-1-5 क्क्ङिति च) is required.

4. In which other सूत्रम् (that we have studied) does पाणिनि: specifically mention the धातु: √शी (शीङ् स्वप्ने २. २६)?
Answer: पाणिनि: specifically mentions the धातु: √शी (शीङ् स्वप्ने २. २६) in the सूत्रम् 7-1-6 शीङो रुट् – when following the verbal root √शी (शीङ् स्वप्ने २. २६), the अत् which comes in the place of the झकारः of a प्रत्ययः takes the augment रुँट्।

5. Which अव्ययम् used in the verse translates to “Surely”?
Answer: अव्ययम् “ननु” used in the verse translates to “Surely”. The अव्ययम् “ननु” belongs to चादि-गणः (which is a आकृति-गणः) referenced in 1-4-57 चादयोऽसत्त्वे। These are निपाताः since they are listed in the अधिकार: of 1-4-56 प्राग्रीश्वरान्निपाताः । By 1-1-37 स्वरादिनिपातमव्ययम्, “ननु” gets the अव्यय-सञ्ज्ञा।

6. How would you say this in Sanskrit?
“One should sleep only at night.”
Answer: रात्रौ एव शयीत = रात्रावेव शयीत ।
अथवा –
नक्तम् एव शयीत = नक्तमेव शयीत ।

Advanced question:
1. The form पदा used in this verse is तृतीया-एकवचनम् of which प्रातिपदिकम्? Which सूत्रम् (which we have not studied) in 6-1 of the अष्टाध्यायी is used to derive this form?
Answer: The form पदा used in this verse is formed from the प्रातिपदिकम् “पाद” । सूत्रम् 6-1-63 पद्दन्नोमाशृन्निशसन्यूषन्दोषन्यकञ्छकन्नुदन्नासञ् छस्प्रभृतिषु is used to derive the form “पदा” ।
पाद + टा
पद् + टा । By 6-1-63 पद्दन्नोमाशृन्निशसन्यूषन्दोषन्यकञ्छकन्नुदन्नासञ् छस्प्रभृतिषु, there is an optional substitution of “पद्” in place of “पाद” when followed by a सुप्-प्रत्यय: from “शस्” (द्वितीया-बहुवचनम्) onward.
पद् + आ । The टकारः of टा gets इत्-स़ञ्ज्ञा by 1-3-7 चुटू and takes लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः ।
पदा।

Easy questions:
1. Where has the सूत्रम् 8-3-34 विसर्जनीयस्य सः been used in the verse?
Answer: 8-3-34 विसर्जनीयस्य सः is used in मूढस्तं – the पदच्छेदः is: मूढः, तम् ।
मूढस् + तम्
मूढरुँ + तम् (8-2-66 ससजुषो रु:)
मूढर् + तम् (1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः)
मूढः + तम् (8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीय:)
मूढस्तम् (8-3-34 विसर्जनीयस्य सः – A विसर्ग: gets replaced by the letter स् when a खर् letter follows.)

2. Where has the “अदस्”-प्रातिपदिकम् been used?
Answer: “अदस्”-प्रातिपदिकम् is used in the formation of असौ, पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्।
अदस् + सुँ ।
अद औ । By 7-2-107 अदस औ सुलोपश्च, “अदस्” gets औ-आदेशः and सुँ-प्रत्ययः takes लोपः। By 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending सकारः of “अदस्” gets replaced by औ।
अदौ । वृद्धि-आदेशः by 6-1-88 वृद्धिरेचि।
असौ । Even though the सुँ-प्रत्ययः is elided, it is considered as following the अङ्गम् by 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्। Since the affix सुँ follows, by 7-2-106 तदोः सः सावनन्त्ययोः, the दकारः of अदौ gets सकारः as replacement.