Today we will look at the form भवेताम् 3Ad-विधिलिँङ् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 2-46-6.
पितरं चानुशोचामि मातरं च यशस्विनीम् ।
अपि नान्धौ भवेतां नौ रुदन्तौ तावभीक्ष्णशः ।। २-४६-६ ।।
Gita Press translation “I bewail (the lot of) my father as well as my illustrious mother (Kausalyā). I fear lest those parents of ours, who must be incessantly weeping, should be deprived of their eyesight.”
भवेताम् is derived from the धातुः √भू (भू सत्तायाम्, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१. १)
The विवक्षा is विधिलिँङ्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, द्विवचनम्।
In the धातु-पाठः, the भू-धातुः has no इत् letters. It is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the भू-धातुः, in कर्तरि प्रयोग:, will take the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So भू-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-द्विवचनम्, the प्रत्यय: will be “तस्”।
(1) भू + लिँङ् । By 3-3-161 विधिनिमन्त्रणामन्त्रणाधीष्टसंप्रश्नप्रार्थनेषु लिङ् , the affix लिङ् is prescribed after a धातुः when used in the sense of command, direction, invitation, request, inquiry and entreaty.
(2) भू + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) भू + तस् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तस्” as the substitute for the लकारः। “तस्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।
(4) भू + ताम् । 3-4-101 तस्थस्थमिपाम् तांतंतामः , The तिङ्-प्रत्ययाः तस्, थस्, थ and मिप् of a लकारः which is an ङित्, are replaced by ताम्, तम्, त and अम् respectively. ताम् also gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 1-1-56 स्थानिवदादेशो ऽनल्विधौ।
(5) भू + यासुट् ताम् । by 3-4-103 यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च , the परस्मैपदम् affixes of लिँङः get यासुट् as an augment, and this augment is उदात्तः and a ङित्। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the यासुट्-आगमः before the प्रत्यय:।
(6) भू + यास् ताम् । The उकार: in यासुट् is for pronunciation only (उच्चारणार्थम्)। The टकार: is an इत् by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of ताम् from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
(7) भू + शप् + यास् ताम् । by 3-1-68 कर्तरि शप्, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् ।
(8) भो + शप् + यास् ताम् । by 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः , an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.
(9) भो + अ + यास् ताम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः ।
(10) भव + यास् ताम् । “अव्”-आदेश: by 6-1-78 एचोऽयवायावः।
(11) भव इय् ताम् । by 7-2-80 अतो येयः, when “यास्” of a सार्वधातुक-प्रत्ययः follows an अङ्गम् ending in a अकारः, then it is substituted by “इय्” ।
(12) भव इ ताम् । by 6-1-66 लोपो व्योर्वलि , a वकारः or a यकारः is elided when it is followed by a letter of the वल्-प्रत्याहारः।
(13) भवेताम् । by 6-1-87 आद्गुणः ।
Questions:
1. Can you spot a विधि-लिँङ् form of भू-धातुः in Chapter 11 of गीता?
2. In commenting on the सूत्रम् 3-4-103 यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च, the काशिका says – सीयुटोऽपवादः। What does this mean?
3. Which other (besides “तस्”, “ताम्”) तिङ्-प्रत्यय: has been used in the verse?
4. How do say this in Sanskrit?
“May you both be successful in all your endeavors.” Use a प्रातिपदिकम् from the verse for “successful.”
5. Please state the one synonym for the word “अन्ध:” (प्रातिपदिकम् “अन्ध” adjective) as given in the अमरकोश:।
अन्धोऽदृक् ।।२-६-६१।।
(इति द्वे “अचक्षुषः” नामनी)
Advanced Question:
1. Please do the पदच्छेदः of the सूत्रम् 7-2-80 अतो येयः and identify the विभक्ति:/वचनम् as well as the प्रातिपदिकम् in each पदम्।
Easy Questions:
1. Derive the form रुदन्तौ (प्रातिपदिकम् “रुदत्”, प्रथमा-द्विवचनम्)। Note – the प्रातिपदिकम् “रुदत्” ends in the शतृँ-प्रत्यय:।
2. Where is the सूत्रम् 7-3-110 ऋतो ङिसर्वनामस्थानयोः used in the verse?
Questions:
1. Can you spot a विधि-लिँङ् form of भू-धातुः in Chapter 11 of गीता?
Answer: भवेत् – विधिलिँङ्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
दिवि सूर्यसहस्रस्य भवेद्युगपदुत्थिता ।
यदि भाः सदृशी सा स्याद्भासस्तस्य महात्मनः ॥ 11-12 ॥
2. In commenting on the सूत्रम् 3-4-103 यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च, the काशिका says – सीयुटोऽपवादः। What does this mean?
Answer: It means that the सूत्रम् 3-4-103 यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च is an अपवादः for the सूत्रम् 3-4-102 लिङस्सीयुट् ।
By the सूत्रम् 3-4-102 लिङस्सीयुट् all affixes of लिँङ् should get सीयुट् as an augment. But the सूत्रम् 3-4-103 यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च overrules 3-4-102 for परस्मैपदम् affixes of लिँङ्, which get यासुँट् as an augment. So only आत्मनेपदम् affixes of लिँङ् get सीयुट् as an augment by 3-4-102.
3. Which other (besides “तस्”, “ताम्”) तिङ्-प्रत्यय: has been used in the verse?
Answer: मिप्-प्रत्यय: used in अनुशोचामि (√शुच्, उपसर्ग: “अनु”, लँट्, कर्तरि प्रयोग:, उत्तम-पुरुषः, एकवचनम्)।
4. How do say this in Sanskrit?
“May you both be successful in all your endeavors.” Use a प्रातिपदिकम् from the verse for “successful.”
Answer: सर्वासु युवयोः चेष्टासु (युवाम्) यशस्विनौ भवेतम्। = सर्वासु युवयोश्चेष्टासु (युवां) यशस्विनौ भवेतम्।
5. Please state the one synonym for the word “अन्ध:” (प्रातिपदिकम् “अन्ध” adjective) as given in the अमरकोश:।
अन्धोऽदृक् ।।२-६-६१।।
(इति द्वे “अचक्षुषः” नामनी)
Answer: अदृक् (प्रातिपदिकम् “अदृश्”, adjective)
Advanced Question:
1. Please do the पदच्छेदः of the सूत्रम् 7-2-80 अतो येयः and identify the विभक्ति:/वचनम् as well as the प्रातिपदिकम् in each पदम्।
Answer: The पदच्छेद: of अतो येयः = अतः, या:, इयः।
Note: The सन्धि: between यास् and इय: is आर्ष: (irregular.) The सन्धि-कार्यम् should have been as follows:
यास् इयः
यारुँ इयः (8-2-66 ससजुषो रु:)
यार् इयः (1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्; 1-3-9 तस्य लोप:)
याय् इयः (8-3-17 भोभगोअघोअपूर्वस्य योऽशि )
या इयः (8-3-19 लोपः शाकल्यस्य)
After this, due to 8-2-1 पूर्वत्रासिद्धम्, there should be no scope for 6-1-87 आद्गुणः। But instead, 6-1-87 has been applied (ignoring 8-2-1) to give येय:। This is how the सन्धि: is आर्ष:।
अतः – प्रातिपदिकम् “अत्”, पञ्चमी-एकवचनम्।
या: – प्रातिपदिकम् “यास्”, षष्ठी-एकवचनम्। Here the प्रत्यय: “ङस्” (षष्ठी-एकवचनम्) has taken the लुक् elision irregularly. (The expected form was यास:)। Note: As per 1-1-49 षष्ठी स्थानेयोगा, the term being replaced is “यास्”।
इयः – प्रातिपदिकम् “इय”, प्रथमा-एकवचनम्। The अकार: at the end of “इय” is only उच्चारणार्थः (for the sake of pronunciation.) The आदेश: is only “इय्”।
Easy Questions:
1. Derive the form रुदन्तौ (प्रातिपदिकम् “रुदत्”, पुंलिङ्गे प्रथमा-द्विवचनम्)। Note – the प्रातिपदिकम् “रुदत्” ends in the शतृँ-प्रत्यय:।
Answer: रुदत् + औ (4-1-2 स्वौजसमौट्…। The प्रत्यय: “औ” has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य)
रुद नुँम् त् + औ (By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः, a non-verbal base with an उक् (उ, ऋ, ऌ) as a marker takes the नुँम् augment when followed by a सर्वनामस्थानम् affix. As per 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात् परः, the नुँम्-आगम: is placed after the last vowel of the अङ्गम् “रुदत्”)
रुदन्त् + औ (अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः)
रुदन्तौ। After this 8-3-24 नश्चापदान्तस्य झलि and 8-4-58 अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः can be applied, giving the same final form.
2. Where is the सूत्रम् 7-3-110 ऋतो ङिसर्वनामस्थानयोः used in the verse?
Answer: This सूत्रम् is used in forms पितरम् (प्रातिपदिकम् “पितृ”, द्वितीया-एकवचनम्) and मातरम् (प्रातिपदिकम् “मातृ”, द्वितीया-एकवचनम्)।
पितृ + अम् (4-1-2 स्वौजसमौट्…। The प्रत्यय: “अम्” has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य)
पितर् + अम् ( 7-3-110 ऋतो ङिसर्वनामस्थानयोः, ऋत् (short ऋ) ending अङ्गम् gets a गुणः replacement, when followed by the affix ङि or an affix with the designation सर्वनामस्थानम्। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending ऋकार: takes the गुणादेश:। 1-1-51 उरण् रपरः applies.)
पितरम्।
Similarly for मातरम् |