Today we will look at the form धात्री-fNs from श्रीमद्भागवतम् Sb10-56-21.
तमपूर्वं नरं दृष्ट्वा धात्री चुक्रोश भीतवत् ।
तच्छ्रुत्वाभ्यद्रवत्क्रुद्धो जाम्बवान्बलिनां वरः ।। १०-५६-२१ ।।
Gita Press translation “The nurse shrieked as though afraid to see that wonderful human being (but really on perceiving the latter’s intention to carry the gem away). Enraged to hear the scream, Jāmbavān, the foremost of the mighty, rushed to meet Him.”
The feminine ङीप्-प्रत्ययान्त-शब्दः “धात्री” is formed by adding the ङीप्-प्रत्ययः to the adjective प्रातिपदिकम् “धातृ”।
धातृ + ङीप् । By 4-1-5 ऋन्नेभ्यो ङीप्, the प्रातिपदिकानि that end in a ऋकारः or नकारः get the ङीप् affix in the feminine gender.
धातृ + ई । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
धात्री । यणादेशः by 6-1-77 इको यणचि।
Since धात्री is a ङीप्-प्रत्ययान्त-शब्दः, it can take the affixes listed under the अधिकारः “4-1-1 ङ्याप्प्रातिपदिकात्” । The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा… mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the ङीप्-प्रत्ययान्त-शब्दः ‘धात्री’ ।
(1) धात्री + सुँ ।
(2) धात्री + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) धात्री । By 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्, a single letter affix सुँ, ति or सि is dropped following a base ending in a consonant or in the long feminine affix “ङी” or “आप्”।
Questions:
1. Which of the following is true with regard to “धात्री”?
a) It has the नदी-सञ्ज्ञा but not the घि-सञ्ज्ञा
b) It has the घि-सञ्ज्ञा but not the नदी-सञ्ज्ञा
c) It has both the घि-सञ्ज्ञा and the नदी-सञ्ज्ञा
d) It has neither the घि-सञ्ज्ञा nor the नदी-सञ्ज्ञा
2. Can you spot two words in the verse which have got the अव्यय-सञ्ज्ञा by the सूत्रम् 1-1-40 क्त्वातोसुन्कसुनः?
3. How about one which has got the अव्यय-सञ्ज्ञा by the सूत्रम् 1-1-38 तद्धितश्चासर्वविभक्तिः?
4. The form बलिनाम् is पुंलिङ्गे षष्ठी-बहुवचनम्। Is the प्रातिपदिकम् “बलि” or “बलिन्”?
5. Where has the सूत्रम् 4-1-5 ऋन्नेभ्यो ङीप् been used in Chapter 18 of the गीता? (Hint: After the ङीप्-प्रत्यय: is added the declension will follow that of नदी-शब्द:। In Chapter 18 highlight words which are declined like नदी-शब्द:। They will not be many – because the गीता does not have many feminine forms. Among these highlighted words, look for one in which 4-1-5 ऋन्नेभ्यो ङीप् has been used.)
6. Where has the सूत्रम् 6-4-14 अत्वसन्तस्य चाधातोः been used?
7. How would you say this in Sanskrit?
“Seeing his own mother fainted, the boy shrieked like one terrified.” Use the अव्ययम् “दृष्ट्वा” for “seeing (having seen)”, the adjective प्रातिपदिकम् “मूर्च्छित” for “fainted”, use a verb from the verse for “shrieked” and use an अव्ययम् from the verse for “like one terrified.”
8. The अमरकोश: gives three possible meanings for “धात्री” –
धात्री स्यादुपमाताऽपि क्षितिरप्यामलक्यपि ॥३-३-१७६॥
In which meaning has it been used in this verse?
Easy questions:
1. Where has the सुत्रम् 8-4-63 शश्छोऽटि been used in this verse?
2. Derive the form “तम्” (पुंलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम्) from the सर्वनाम-प्रातिपदिकम् “तद्”। (Use 7-2-102 त्यदादीनामः)।
Questions:
1. Which of the following is true with regard to “धात्री”?
a) It has the नदी-सञ्ज्ञा but not the घि-सञ्ज्ञा
b) It has the घि-सञ्ज्ञा but not the नदी-सञ्ज्ञा
c) It has both the घि-सञ्ज्ञा and the नदी-सञ्ज्ञा
d) It has neither the घि-सञ्ज्ञा nor the नदी-सञ्ज्ञा
Answer: a) It has the नदी-सञ्ज्ञा but not the घि-सञ्ज्ञा ।
1-4-3 यू स्त्र्याख्यौ नदी applies to give the नदी-सञ्ज्ञा। There is no घि-सञ्ज्ञा because “धात्री” ends in a दीर्घ: ईकार: and hence the conditions for applying 1-4-7 शेषो घ्यसखि are not satisfied.
2. Can you spot two words in the verse which have got the अव्यय-सञ्ज्ञा by the सूत्रम् 1-1-40 क्त्वातोसुन्कसुनः?
Answer: दृष्ट्वा and श्रुत्वा (in तच्छ्रुत्वा…) are both ending in the क्त्वा-प्रत्यय:, so they get अव्यय-सञ्ज्ञा by the सूत्रम् 1-1-40 क्त्वातोसुन्कसुनः।
3. How about one which has got the अव्यय-सञ्ज्ञा by the सूत्रम् 1-1-38 तद्धितश्चासर्वविभक्तिः?
Answer: भीतवत् gets अव्यय-सञ्ज्ञा by 1-1-38 तद्धितश्चासर्वविभक्तिः।
It ends in the वतिँ-प्रत्ययः prescribed by 5-1-115 तेन तुल्यं क्रिया चेद्वतिः ।
4. The form बलिनाम् is पुंलिङ्गे षष्ठी-बहुवचनम्। Is the प्रातिपदिकम् “बलि” or “बलिन्”?
Answer: The प्रातिपदिकम् is “बलिन्”।
If the प्रातिपदिकम् had been “बलि” it would have declined like हरि-शब्द: and the सूत्रम् 6-4-3 नामि would have applied (after applying 7-1-54 ह्रस्वनद्यापो नुट्) to elongate the इकार:। That is not what we have in the form बलिनाम्। Hence the प्रातिपदिकम् cannot be “बलि”।
5. Where has the सूत्रम् 4-1-5 ऋन्नेभ्यो ङीप् been used in Chapter 18 of the गीता? (Hint: After the ङीप्-प्रत्यय: is added the declension will follow that of नदी-शब्द:। In Chapter 18 highlight words which are declined like नदी-शब्द:। They will not be many – because the गीता does not have many feminine forms. Among these highlighted words, look for one in which 4-1-5 ऋन्नेभ्यो ङीप् has been used.)
Answer: अव्यभिचारिण्या (तृतीया एकवचनम्), प्रातिपदिकम् “अव्यभिचारिन्”।
अव्यभिचारिन् + ङीप् (4-1-5 ऋन्नेभ्यो ङीप्; in the feminine, ङीप्-प्रत्यय: is added to a प्रातिपदिकम् ending in a ऋकार: or a नकार:)।
अव्यभिचारिन् + ई (1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-3 हलन्त्यम्) = अव्यभिचारिणी (8-4-2 अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपि)।
अव्यभिचारिणी + टा = अव्यभिचारिण्या (6-1-77 इको यणचि)।
धृत्या यया धारयते मनःप्राणेन्द्रियक्रियाः |
योगेनाव्यभिचारिण्या धृतिः सा पार्थ सात्त्विकी || 18-33||
6. Where has the सूत्रम् 6-4-14 अत्वसन्तस्य चाधातोः been used?
Answer: In जाम्बवान्, प्रातिपदिकम् “जाम्बवत्”, पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्।
जाम्बवत् + सुँ ।
जाम्बवात् + सुँ । By 6-4-14 अत्वसन्तस्य चाधातोः, since the सुँ affix which is not सम्बुद्धिः follows, a base that ends in “अतुँ” has its penultimate letter elongated.
जाम्बवा नुँम् त् + सुँ । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः, a non-verbal base with an उक् (उ, ऋ, ऌ) as a marker takes the नुँम् augment when followed by a सर्वनामस्थानम् affix.
जाम्बवान्त् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
जाम्बवान्त् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्। Using 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम् “जाम्बवान्त्” gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम्।
जाम्बवान् । By 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः, the संयोगान्तपदम् “जाम्बवान्त्” takes लोपः। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending letter (तकार:) of the पदम् will take लोपः। After this, 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य will not apply because of 8-2-1 पूर्वत्रासिद्धम्।
7. How would you say this in Sanskrit?
“Seeing his own mother fainted, the boy shrieked like one terrified.” Use the अव्ययम् “दृष्ट्वा” for “seeing (having seen)”, the adjective प्रातिपदिकम् “मूर्च्छित” for “fainted”, use a verb from the verse for “shrieked” and use an अव्ययम् from the verse for “like one terrified.”
Answer: स्वस्य/स्वाम् मातरम् मूर्च्छिताम् दृष्ट्वा बालकः भीतवत् चुक्रोश = स्वस्य/स्वां मातरं मूर्च्छितां दृष्ट्वा बालको भीतवच्चुक्रोश।
Note: The सर्वनाम-शब्द: “स्व” can be used in the meaning of “आत्मन्” (meaning “oneself”) and also “आत्मीय” (meaning “belonging to oneself.”) Using the first meaning we can says स्वस्य (= आत्मन:) or using the second meaning we can say स्वाम् (= आत्मीयाम्)।
8. The अमरकोश: gives three possible meanings for “धात्री” –
धात्री स्यादुपमाताऽपि क्षितिरप्यामलक्यपि ॥३-३-१७६॥
In which meaning has it been used in this verse?
Answer: The three possible meanings for “धात्री” are (1) क्षितिः meaning earth, (2) उपमाता meaning foster-mother/nurse and (3) आमलकी meaning an “आमलक” tree.
In this verse, the second meaning of उपमाता (प्रातिपदिकम् “उपमातृ”) has been used.
Easy questions:
1. Where has the सुत्रम् 8-4-63 शश्छोऽटि been used in this verse?
Answer: The पदच्छेदः of तच्छ्रुत्वा is तत्, श्रुत्वा । The सन्धि-कार्यम् is
तत् + श्रुत्वा = तद् + श्रुत्वा (8-2-39 झलां जशोऽन्ते) = तज् + श्रुत्वा (8-4-40 स्तोः श्चुना श्चुः) = तच् + श्रुत्वा (8-4-55 खरि च) = तच्छ्रुत्वा (8-4-63 शश्छोऽटि)।
2. Derive the form “तम्” (पुंलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम्) from the सर्वनाम-प्रातिपदिकम् “तद्”। (Use 7-2-102 त्यदादीनामः)।
Answer: तद् + अम् । (4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…)
त अ + अम् (7-2-102 त्यदादीनामः) = त + अम् (6-1-97 अतो गुणे)
तम् (6-1-107 अमि पूर्वः; 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of अम् from getting इत्-सञ्ज्ञा)।