Today we will look at the form अयम् from श्रीमद्भागवतम् SB 3-11-36
अयं तु कथितः कल्पो द्वितीयस्यापि भारत ।
वाराह इति विख्यातो यत्रासीत्सूकरो हरिः ।। ३-११-३६ ।।
Gita Press translation “The present has been declared as the opening Kalpa of the second Parārdha, O Vidura, (a scion of Bharata). It is known by the name of Vārāha-Kalpa, inasmuch as Śrī Hari took the form of a boar in this Kalpa.”
‘इदम्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम् and सर्वनाम-सञ्ज्ञा by 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि । The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘इदम्’ ।
(1) इदम् + सुँ ।
(2) इद म् + सुँ । Now by 7-2-102 त्यदादीनामः the ending मकार: of “इदम्” would have been replaced by an अकारः। But (when the सुँ-प्रत्यय: follows) 7-2-108 इदमो मः ordains a मकारः in the place of मकारः to stop 7-2-102.
(3) अय् अ म् + सुँ । By 7-2-111 इदोऽय् पुंसि, when the affix सुँ follows, the इद् part of इदम् gets the replacement अय्, in the context of the masculine gender.
(4) अयम् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(5) अयम् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्।
Questions:
1. Please list the eleven synonyms of “सूकर:” (प्रातिपदिकम् “सूकर” masculine) – meaning “pig” – as given in the अमर-कोश:।
वराहः सूकरो घृष्टिः कोलः पोत्री किरः किटिः।
दंष्ट्री घोणी स्तब्धरोमा क्रोडो भूदार इत्यपि ।।२-५-२।।
(इति द्वादश “सूकरस्य” नामानि)
2. The अव्ययम् (indeclinable) “इति” normally ends a quotation. Where does the quotation begin in this verse?
3. Use some words from this verse to construct the following sentence in Sanskrit:
“There was a king known by the name Dasaratha.”
4. Which प्रातिपदिकम् used in this verse has the घि-सञ्ज्ञा?
5. In step 2, 7-2-108 इदमो मः, replaces the मकारः at the end of “इदम्” with a मकारः। This looks like a redundant operation, but the purpose is to stop 7-2-102 त्यदादीनामः which would have otherwise applied.
We have seen another rule where the substitute is the same as the item being replaced. Can you recall which one that is?
6. Why is the ending यकार: at the end of the “अय्” आदेश: (prescribed by 7-2-111 इदोऽय् पुंसि) not an इत् as per 1-3-3 हलन्त्यम् ?
7. Can you find a verse in the गीता in which the word अयम् comes three times?
8. Where has the ङस्-प्रत्यय: been used in this verse?
Easy questions:
1. Which सूत्रम् was used to get यत्र + आसीत् = यत्रासीत् ?
2. Why has 6-1-87 आद्गुणः not been applied between वाराह इति ?
Questions:
1. Please list the eleven synonyms of “सूकर:” (प्रातिपदिकम् “सूकर” masculine) – meaning “pig” – as given in the अमर-कोश:।
वराहः सूकरो घृष्टिः कोलः पोत्री किरः किटिः।
दंष्ट्री घोणी स्तब्धरोमा क्रोडो भूदार इत्यपि ।।२-५-२।।
(इति द्वादश “सूकरस्य” नामानि)
A. The synonyms of सूकरः (all masculine) are वराहः, घृष्टिः, कोलः, पोत्री, किरः, किटिः, दंष्ट्री, घोणी, स्तब्धरोमा, क्रोडः, भूदारः।
वराहः (प्रातिपदिकम् – वराह)
घृष्टिः (प्रातिपदिकम् – घृष्टि)
कोलः (प्रातिपदिकम् – कोल)
पोत्री (प्रातिपदिकम् – पोत्रिन्)
किरः (प्रातिपदिकम् – किर)*
किटिः (प्रातिपदिकम् – किटि)
दंष्ट्री (प्रातिपदिकम् – दंष्ट्रिन्)
घोणी (प्रातिपदिकम् – घोणिन्)
स्तब्धरोमा (प्रातिपदिकम् – स्तब्धरोमन्)
क्रोडः (प्रातिपदिकम् – क्रोड)
भूदारः (प्रातिपदिकम् – भूदार)
*Note: Some editions of अमरकोश: have it as किरि: (प्रातिपदिकम् – किरि) instead of किर:।
2. The अव्ययम् (indeclinable) “इति” normally ends a quotation. Where does the quotation begin in this verse?
A. Only the word “वाराह:” is in the quotation.
3. Use some words from this verse to construct the following sentence in Sanskrit:
“There was a king known by the name Dasaratha.”
A. दशरथः इति विख्यातः नृपः आसीत् = दशरथ इति विख्यातो नृप आसीत्।
4. Which प्रातिपदिकम् used in this verse has the घि-सञ्ज्ञा?
A. The प्रातिपदिकम् ‘हरि’ has the घि-सञ्ज्ञा।
5. In step 2, 7-2-108 इदमो मः, replaces the मकारः at the end of “इदम्” with a मकारः। This looks like a redundant operation, but the purpose is to stop 7-2-102 त्यदादीनामः which would have otherwise applied.
We have seen another rule where the substitute is the same as the item being replaced. Can you recall which one that is?
A. 8-3-35 शर्परे विसर्जनीयः, when a खर्+शर् conjunct follows a विसर्ग: then the विसर्ग: is replaced by a विसर्ग: itself. By replacing a विसर्ग: by a विसर्ग: itself, पाणिनि: is indicating that this विसर्ग: should not undergo any further change (by 8-3-37 कुप्वोः ≍क≍पौ च।)
6. Why is the ending यकार: at the end of the “अय्” आदेश: (prescribed by 7-2-111 इदोऽय् पुंसि) not an इत् as per 1-3-3 हलन्त्यम् ?
A. It is true that by the सूत्रम् 1-3-3 हलन्त्यम् the ending यकार: of the अय्-आदेश: should get the इत्-सञ्ज्ञा . But it is also true that every इत् should have a प्रयोजनम् (फलम्) – some purpose. If no purpose is served then there is no point in having that इत् . In our case, having the ending यकार: of the अय्-आदेश: as an इत् will not have any consequence. It would be useless. So therefore it does not get the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् and is not subject to लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः। (“फलाभावाद् इत्-सञ्ज्ञा न भवति” इति नागेश:)
7. Can you find a verse in the गीता in which the word अयम् comes three times?
A.
अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च |
नित्यः सर्वगतः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः || 2-24||
अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते |
तस्मादेवं विदित्वैनं नानुशोचितुमर्हसि || 2-25||
8. Where has the ङस्-प्रत्यय: been used in this verse?
A. द्वितीयस्य, प्रातिपदिकम् “द्वितीय”, अत्र षष्ठी-एकवचनम्।
द्वितीय + ङस् (4-1-2 स्वौजसमौट्…) = द्वितीयस्य (7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः)
Easy questions:
1. Which सूत्रम् was used to get यत्र + आसीत् = यत्रासीत् ?
A. 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।
2. Why has 6-1-87 आद्गुणः not been applied between वाराह इति ?
A. The पदच्छेदः is वाराहः, इति।
The सन्धि-कार्यम् is
वाराहस् + इति = वाराहरुँ + इति (8-2-66 ससजुषो रुः) = वाराहय् + इति (8-3-17 भोभगोअघोअपूर्वस्य योऽशि) = वाराह इति। (8-3-19 लोपः शाकल्यस्य)
Due to the rule 8-2-1 पूर्वत्रासिद्धम्, this dropping of the letter य् which happens in the त्रिपादी section (the last three quarters of the अष्टाध्यायी) is not seen by the rule 6-1-87 आद्गुणः which is in the सपादसप्ताध्यायी section (the first seven chapters and the first quarter of the eight chapter.) Hence 6-1-87 आद्गुणः does not apply. Final form is वाराह इति।