Today we will look at the form नामानि-nAp from श्रीमद्भागवतम् SB 6-6-10
सङ्कल्पायास्तु सङ्कल्पः कामः सङ्कल्पजः स्मृतः ।
वसवोऽष्टौ वसोः पुत्रास्तेषां नामानि मे शृणु ।। ६-६-१० ।।
Gita Press translation “Of Saṇkalpā, again, was born Saṇkalpa (the deity presiding over thoughts); (and) Kāma (the god of love) has been declared the progeny of Saṇkalpa. The eight Vasus (another group of gods) are the sons of Vasu; (now) hear their names from me;–“
The नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘नामन्’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is द्वितीया-बहुवचनम् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा… mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘नामन्’ ।
(1) नामन् + शस् ।
(2) नामन् + शि । By 7-1-20 जश्शसोः शिः, the affixes जस् and शस् get शि as the replacement when they follow a neuter अङ्गम्। As per 1-1-42 शि सर्वनामस्थानम्, the affix शि gets the designation सर्वनामस्थानम्।
(3) नामन् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
(4) नामानि । By 6-4-8 सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ, the penultimate letter of the अङ्गम् (base) ending in a नकार: gets elongated if it is followed by a non-vocative affix having the designation सर्वनामस्थानम्।
Questions:
1. Derive the form अष्टौ (प्रथमा-बहुवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “अष्टन्”। Is there an alternate form?
2. How would you say this in Sanskrit?
“Hear that which was told to me by my teacher in school yesterday.” Use the verb from the verse. Use the pronoun प्रातिपदिकम् “तद्” for “that” and “यद्” for “which.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “उक्त” for “was told”, the स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “पाठशाला” for “school” and the अव्ययम् “श्वस्” for “yesterday.”
3. Can you spot a सुँट्-आगम: in the verse?
4. How about a याट्-आगम:?
5. Try to find five नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकानि in the गीता which (like “नामन्”) end in “अन्”। (Hint: The way to find these is to look for a प्रथमा/द्वितीया-एकवचनम् (like “नाम”) which ends in an अकार: (no विसर्ग:)।)
6. In which of the 21 forms in the declension table of “नामन्” is there a विकल्प: (option – giving two alternate forms)?
7. Which विभक्ति: has been used in the word “मे” in this verse? (Reference: 8-1-22 तेमयावेकवचनस्य)। (Use the translation for help.)
a) Here मे is short for मम (षष्ठी-एकवचनम्)।
b) Here मे is short for मह्यम् (चतुर्थी-एकवचनम्)।
c) Here मे could be short for either मम (षष्ठी-एकवचनम्) or मह्यम् (चतुर्थी-एकवचनम्)।
d) Here मे is short for neither मम (षष्ठी-एकवचनम्) nor मह्यम् (चतुर्थी-एकवचनम्)।
8. Please list the eighteen synonyms for the word “काम:” (प्रातिपदिकम् “काम” masculine, meaning “god of love”) as given in the अमरकोश:।
मदनो मन्मथो मारः प्रद्युम्नो मीनकेतनः ।
कंदर्पो दर्पकोऽनङ्गः कामः पञ्चशरः स्मरः ।।१-१-२५।।
शम्बरारिर्मनसिजः कुसुमेषुरनन्यजः ।
पुष्पधन्वा रतिपतिर्मकरध्वज आत्मभूः ।।१-१-२६।।
(इति एकोनविंशति: “कामस्य” नामानि)
Easy questions:
1. Derive the form “वसो:” (षष्ठी-एकवचनम्) from the पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “वसु”। (Use 7-3-111 घेर्ङिति and 6-1-110 ङसिङसोश्च)।
2. Where has a प्रथमा-बहुवचनम् been used in the verse? (The word has been declined like राम-शब्द:)।
1. अष्टन् + जस् (4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…) = अष्ट आ + जस् (7-2-84 अष्टन आ विभक्तौ, even though the आकारादेशः is only when a हलादि-विभक्तिः follows, by the ज्ञापकम् from rule 7-1-21 अष्टाभ्य औश्, it should be understood to apply even when जस् and शस् follow.)
= अष्टा + जस् (6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः ) = अष्टा + औश् (7-1-21 अष्टाभ्य औश्, 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य)
= अष्टा + औ (1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः) = अष्टौ (6-1-88 वृद्धिरेचि)
The alternate form is अष्ट। This is when the optional rule 7-2-84 is not applied. The derivation will be similar to that of पञ्च।
अष्टन् + जस् (4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…, अष्टन् has षट्-सञ्ज्ञा by 1-1-24 ष्णान्ता षट्) = अष्टन् (7-1-22 षड्भ्यो लुक् )
= अष्ट (8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य)
2. मम शिक्षकेण पाठशालायाम् श्वस् यद् मह्यम् उक्तम् तद् शृणु = मम शिक्षकेण पाठशालायां श्वो यन्मह्यमुक्तं तच्छृणु।
3. In the form तेषाम्, प्रातिपदिकम् “तद्”, पुंलिङ्गे षष्ठी-विभक्तिः बहुवचनम्।
तद् + आम् (4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…, “तद्” has सर्वनाम-सञ्ज्ञा by 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि)
= त अ + आम् (7-2-102 त्यदादीनामः) = त + आम् (6-1-97 अतो गुणे)
= त + सुँट् आम् (7-1-52 आमि सर्वनाम्नः सुट्, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ)
= त + साम् (1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः, 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः )
= तेसाम् (7-3-103 बहुवचने झल्येत्) = तेषाम् (8-3-59 आदेशप्रत्यययोः)
4. In the form सङ्कल्पायाः, प्रातिपदिकम् “सङ्कल्पा”, षष्ठी-विभक्तिः एकवचनम्।
सङ्कल्पा + ङस् (4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…) = सङ्कल्पा + अस् (1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः, 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः)
= सङ्कल्पा + याट् अस् (7-3-113 याडापः, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ) = सङ्कल्पा + यास् (1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः, 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः)
= सङ्कल्पायाः (8-2-66 ससजुषो रुः, 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः)
5. जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च | प्रातिपदिकम् “जन्मन्”, प्रथमा-एकवचनम्।
तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि || 2-27||
दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद्धनञ्जय | प्रातिपदिकम् “कर्मन्”, प्रथमा-एकवचनम्।
बुद्धौ शरणमन्विच्छ कृपणाः फलहेतवः || 2-49||
ब्रह्मार्पणं ब्रह्म हविर्ब्रह्माग्नौ ब्रह्मणा हुतम् | प्रातिपदिकम् “ब्रह्मन्”, प्रथमा-एकवचनम्।
ब्रह्मैव तेन गन्तव्यं ब्रह्मकर्मसमाधिना || 4-24||
अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तस्तमाहुः परमां गतिम् |
यं प्राप्य न निवर्तन्ते तद् धाम परमं मम || 8-21|| प्रातिपदिकम् “धामन्”, प्रथमा-एकवचनम्।
दंष्ट्राकरालानि च ते मुखानि दृष्ट्वैव कालानलसन्निभानि |
दिशो न जाने न लभे च शर्म प्रसीद देवेश जगन्निवास || 11-25|| प्रातिपदिकम् “शर्मन्”, द्वितीया-एकवचनम्।
6. By 6-4-136 विभाषा ङिश्योः, the अकारः of the अन् in the अङ्गम् when a स्वादि-प्रत्यय: that follows is not सर्वनामस्थानम् and which either begins with a यकारः or a vowel (अच्), is elided only optionally when the प्रत्यय: that is following is “ङि”(सप्तमी-एकवचनम्) or “शी”(प्रथमा/द्वितीया द्विवचनम्)।
The forms will be नाम्नी/नामनी when शी-प्रत्ययः follows, and नाम्नि/नामनि when ङि-प्रत्ययः follows.
Also in संबुद्धिः।
When सम्बुद्धिः follows, the पदान्त-नकारः of neuter words is elided optionally.
By the वार्त्तिकम् (under 8-2-8) सम्बुद्धौ नपुंसकानां नलोपो वा वाच्यः, we get two forms as follows:
(हे) नामन् (neuter) + सुँ (सम्बुद्धिः) = नामन् (7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात्) = नामन् (8-2-8 न ङिसम्बुद्ध्योः stops 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य।)
But, by the above वार्तिकम् we get the optional form (हे) नाम ।
7. d) Here मे is short for neither मम (षष्ठी-एकवचनम्) nor मह्यम् (चतुर्थी-एकवचनम्)।
Note: From the translation, it looks to be used in the sense of पञ्चमी-विभक्तिः। By 8-1-22 तेमयावेकवचनस्य, मे should have been the short form for मह्यम् or मम (singular affix of the fourth or sixth case)। In the commentary on this verse, श्रीधर-स्वामी says मे = मत्त:। So it has been used in the sense of पञ्चमी।
A possible way to justify this usage is to treat “मे” as a निपात: (and hence an अव्ययम्) to be included in the चादि-गण: on the basis of the गणसूत्रम् “उपसर्ग-विभक्ति-स्वर-प्रतिरूपकाश्च।” Words which mimic an उपसर्ग: or a word ending in a विभक्ति: or a vowel, can be included in the चादि-गण:।
8. The synonyms (all masculine) of काम: are
1. मदनः (प्रातिपदिकम् “मदन”)
2. मन्मथः (प्रातिपदिकम् “मन्मथ”)
3. मारः (प्रातिपदिकम् “मार”)
4. प्रद्युम्नः (प्रातिपदिकम् “प्रद्युम्न”)
5. मीनकेतनः (प्रातिपदिकम् “मीनकेतन”)
6. कंदर्पः (प्रातिपदिकम् “कंदर्प”)
7. दर्पकः (प्रातिपदिकम् “दर्पक”)
8. अनङ्गः (प्रातिपदिकम् “अनङ्ग”)
9. पञ्चशरः (प्रातिपदिकम् “पञ्चशर”)
10. स्मरः (प्रातिपदिकम् “स्मर”)
11. शम्बरारिः (प्रातिपदिकम् “शम्बरारि”)
12. मनसिजः (प्रातिपदिकम् “मनसिज”)
13. कुसुमेषुः (प्रातिपदिकम् “कुसुमेषु”)
14. अनन्यजः (प्रातिपदिकम् “अनन्यज”)
15. पुष्पधन्वा (प्रातिपदिकम् “पुष्पधन्वन्”)
16. रतिपतिः (प्रातिपदिकम् “रतिपति”)
17. मकरध्वजः (प्रातिपदिकम् “मकरध्वज”)
18. आत्मभूः (प्रातिपदिकम् “आत्मभू”)
Easy Questions:
1. वसु + ङस् (4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…, अङ्गम् has घि-सञ्ज्ञा by 1-4-7 शेषो घ्यसखि)
= वसो + ङस् (7-3-111 घेर्ङिति , when a ङित् सुँप् affix follows, then an अङ्गम् having the घि-संज्ञा takes the गुण: substitution. Note: By 1-1-52 the गुण: substitution will take place for the ending letter (in this case इ or उ) of the अङ्गम्.)
= वसो + अस् (1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः, 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः )
= वसोस् (6-1-110 ङसिङसोश्च, in place of a preceding एङ् (ए, ओ) letter and the following short अ of the affix ङसिँ or ङस्, there is a single substitute of the former (एङ् letter.))
= वसोः (8-2-66 ससजुषो रुः, 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः)
2. In the form पुत्राः, प्रातिपदिकम् “पुत्र”, प्रथमा-बहुवचनम्।
पुत्र + जस् (4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…) = पुत्र + अस् (1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः, 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः)
= पुत्र + अस् (6-1-105 दीर्घाज्जसि च stops 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः) = पुत्रास् (6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः)
= पुत्राः (8-2-66 ससजुषो रुः, 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः)