Today we will look at the form कामधुक् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम्
एवमुक्ता वसिष्ठेन शबला शत्रुसूदन |
विदधे कामधुक्कामान्यस्य यस्य यथेप्सितं यथा || १-५३-१||
Gita Press translation “Thus instructed by Vasiṣṭha, O destroyer of foes, Śabalā, a cow of plenty (as she was), yielded all luxuries as desired by each particular individual (of Viśwāmitra’s camp)”
‘कामदुह्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च. The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम्. 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् “कामदुह्“।
(1) कामदुह् + सुँ ।
(2) कामदुह् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) कामदुह् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल् ।
(4) कामदुघ् । कामदुह् gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् and hence by 8-2-32 दादेर्धातोर्घः,the हकारः of the धातु: “दुह्” (which begins with a दकारः) gets घकारः as its replacement.
(5) कामधुघ् । By 8-2-37 एकाचो बशो भष् झषन्तस्य स्ध्वोः , the part of a धातुः, which ends in a झष् letter and has only one vowel, gets its बश् letter replaced by भष् when followed by a सकारः, the term “ध्व” or at the end of a पदम् ।
(6) कामधुग् । By 8-2-39 झलां जशोऽन्ते , a झल् letter occuring at the end of a पदम् it is replaced by a जश् letter.
(7) कामधुग् / कामधुक् । By 8-4-56 वाऽवसाने, a झल् letter is optionally replaced by a चर् letter when nothing follows.
Questions:
1. 8-2-32 दादेर्धातोर्घः is an अपवाद: for which सूत्रम् ?
2. Where does the word कामधुक् come in the गीता?
3. Which word in the श्लोक: translates to “luxuries”?
4. Identify the places where the सूत्रम् 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः has been used in this verse.
5. The अमरकोश: gives eleven synonyms for the word “इच्छा”. One of them is काम: (used in this verse). Can you list the other ten?
अथ दोहदम् ।
इच्छा काङ्क्षा स्पृहेहा तृड् वाञ्छा लिप्सा मनोरथः ।।१-७-२७।।
कामोऽभिलाषस्तर्षश्च ।
(इति द्वादश “इच्छाया:” नामानि)
6. How would you say this in Sanskrit?
“Man’s many desires.” Use the प्रातिपदिकम् “मनुष्य” for man.
7. Which सूत्रम् (among the ones that we have studied) is an अपवाद: for 8-2-39 झलां जशोऽन्ते ?
8. Which सूत्रम् will help us ascertain that the word “कामान्” is masculine?
Easy questions:
1. List the letters in each of the following:
a) बश्-प्रत्याहार:
b) भष्-प्रत्याहार:
c) झष्-प्रत्याहार:
2. Which सूत्रम् was used to get यथा + ईप्सितम् = यथेप्सितम् ?
1. 8-2-31 हो ढः .
2.
आयुधानामहं वज्रं धेनूनामस्मि कामधुक् |
प्रजनश्चास्मि कन्दर्पः सर्पाणामस्मि वासुकिः || 10-28||
3. कामान्
4. वसिष्ठेन, यस्य यस्य
The derivation is as follows:
वसिष्ठेन (प्रातिपदिकम् ‘वसिष्ठ’, अत्र तृतीया-एकवचनम्)
वसिष्ठ + टा ( टा-प्रत्ययः by 4-1-2 स्वौजसमौट्….)
= वसिष्ठ + इन (7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः)
= वसिष्ठेन ( 6-1-87 आद्गुणः)
यस्य (प्रातिपदिकम् ‘यद्’ , अत्र षष्ठी-एकवचनम् )
यद् + ङस् (ङस्-प्रत्ययः by 4-1-2 स्वौजसमौट्….)
= य अ + ङस् (7-2-102 त्यदादीनामः)
= य + ङस् (6-1-97 अतो गुणे)
= यस्य (7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः)
5. The 11 synonyms of इच्छा (प्रातिपदिकम् ‘इच्छा’, feminine) are:
दोहदम् (प्रातिपदिकम् ‘दोहद’, neuter)
काङ्क्षा (प्रातिपदिकम् ‘काङ्क्षा’, feminine)
स्पृहा (प्रातिपदिकम् ‘स्पृहा’, feminine)
ईहा (प्रातिपदिकम् ‘ईहा’, feminine)
तृड् (प्रातिपदिकम् ‘तृष्’ , feminine)
वाञ्छा (प्रातिपदिकम् ‘वाञ्छा’,feminine)
लिप्सा (प्रातिपदिकम् ‘लिप्सा’,feminine)
मनोरथः (प्रातिपदिकम् ‘मनोरथ’, masculine)
कामः (प्रातिपदिकम् ‘काम’, masculine) – used in the verse
अभिलाषः (प्रातिपदिकम् ‘अभिलाष’,masculine)
तर्षः (प्रातिपदिकम् ‘तर्ष’, masculine)
6. मनुष्यस्य बहवः कामा:।
7. 8-2-66 ससजुषो रुः is an अपवाद: for 8-2-39 झलां जशोऽन्ते।
(Under the सूत्रम् 8-2-66 ससजुषो रुः the सिद्धान्त-कौमुदी makes the comment “जश्त्वापवाद:”)
8. 6-1-103 तस्माच्छसो नः पुंसि , the काशिका-वृत्तिः is “पूर्वसवर्णदीर्घात् परो य: शस: सस्तस्य न: स्यात् पुंसि“, in the masculine gender, when the letter स् of the affix शस् follows a vowel which has been elongated by 6-1-102 then is replaced by the letter न्.
Easy Questions:
1.
a) ब् , ग्, ड्, द्
b) भ्, घ्, ढ् , ध्
c) झ्, भ्, घ्, ढ् , ध्
2. यथा + ईप्सितम् = यथेप्सितम् (6-1-87 आद्गुणः)