Today we will look at the form वाः-nNs from श्रीमद्भागवतम् SB 10-82-45

अहं हि सर्वभूतानामादिरन्तोऽन्तरं बहिः ।
भौतिकानां यथा खं वार्भूर्वायुर्ज्योतिरङ्गनाः ।।१०-८२-४५ ।।

Gita Press translation “I am the beginning and end of all beings and pervade them both inside and outside, even as the elements, viz., the earth, water, air, fire and ether constitute the beginning and end of all material objects and pervade them both inside and outside, O fair ones!”

The नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘वार्’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा… mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘वार्’ ।

(1) वार् + सुँ ।

(2) वार् । By 7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात्‌, the affixes सुँ and अम् that follow a neuter अङ्गम् take the लुक् elision.

(3) वाः । By 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः, the letter र् at the end of a पद changes to a विसर्ग: (represented by : ) when it is either followed by a खर् letter or when nothing follows.

Questions:

1. Can you spot a सकारान्तम् (ending in a सकार:) नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् used in the verse?

2. If we had a situation where a word like “आगच्छति” were to follow the प्रथमा-एकवचनम् of the प्रातिपदिकम् “वार्”, what would be the final form?
a) वा आगच्छति (like देवा आगच्छन्ति) ?
or
b) वारागच्छति ?

3. Where has the अस्मद्-प्रातिपदिकम् been used in the verse? Was there an alternate form possible?

4. Where has the सूत्रम् 6-4-3 नामि been used?

5. Which word in the verse is ending in the जस्-प्रत्यय:?

6. In the declension table of the प्रातिपदिकम् “वार्” where do we need the सूत्रम् 8-3-16 रोः सुपि ?

7. Please list the twenty-six synonyms for the word “वा:” (प्रातिपदिकम् “वार्” neuter, meaning “water”) as listed in the अमरकोश:।
आपः स्त्री भूम्नि वार्वारि सलिलं कमलं जलं । (Note: भूम्नि means “in the plural”)
पयः कीलालममृतं जीवनं भुवनं वनम् ।।१-१०-३।।
कबन्धमुदकं पाथः पुष्करं सर्वतोमुखम् ।
अम्भोऽर्णस्तोयपानीयनीरक्षीराम्बुशम्बरम् ।।१-१०-४।।
मेघपुष्पं घनरस: ।।१-१०-५।।
(इति सप्तविंशति: “जलस्य” नामानि)

Note: Some editions of अमरकोश: have शंवरम् instead of शम्बरम्।

8. How would you say this in Sanskrit?
“In which month were you born?” Use the adjective प्रातिपदिकम् “जात” for “were born.”

Easy questions:

1. Please do पदच्छेद: of अन्तोऽन्तरम् and mention the relevant rules.

2. Derive the form खम् (प्रथमा-एकवचनम्) from the neuter प्रातिपदिकम् “ख” (declined like ज्ञान/वन-शब्द:)।