Today we will look at the form आपः from श्रीमद्भागवतम् SB 3-20-5
तयोः संवदतोः सूत प्रवृत्ता ह्यमलाः कथाः ।
आपो गाङ्गा इवाघघ्नीर्हरेः पादाम्बुजाश्रयाः ।। ३-२०-५ ।।
Gita Press translation “In the course of their conversation, O Sūta, there must have proceeded sacred stories centering around the lotus-feet of Śrī Hari, and hence capable of wiping out all sins like the waters of the holy Gaṇgā that have their source in those very feet.”
The स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘अप्’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। This is a नित्यं बहुवचनान्त-शब्द:। The विवक्षा here is प्रथमा-बहुवचनम् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा… mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘अप्’ ।
(1) अप् + जस् । ‘जस्’ is a सर्वनामस्थानम् affix by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य।
(2) आप् + जस् । By 6-4-11 अप्तृन्तृच्स्वसृनप्तृनेष्टृत्वष्टृक्षत्तृहोतृपोतृप्रशास्तॄणाम्, since a सर्वनामस्थानम् affix that is not a सम्बुद्धिः follows, the penultimate vowel of अप् is elongated.
(3) आप् + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of जस् from getting इत्-सञ्ज्ञा ।
(4) आपः । रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
Questions:
1. Where is the word “आपः” used in Chapter 2 of the गीता?
2. Can you spot an आर्ष-प्रयोग: (a word form which is not in accordance with the rules of पाणिनि:) in the verse?
3. True or false?
“जस्” is the only सर्वनामस्थान-प्रत्यय: that can come after the प्रातिपदिकम् “अप्”।
4. Can you spot a प्रातिपदिकम् ending in the शतृँ-प्रत्यय:?
5. Which सूत्रम् was used to replace the ending इकार: of the प्रातिपदिकम् “हरि” by an एकार: in the form “हरे:”?
6. Where has the सूत्रम् 7-3-104 ओसि च been used?
7. How would you say this in Sanskrit?
“Only one question (is) difficult, all the others (are) easy.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “सुकर” for “easy” and the adjective प्रातिपदिकम् “दुष्कर” for “difficult.”
8. The अमरकोश: gives eleven synonyms for the word “पापम्” (प्रातिपदिकम् “पाप” neuter, meaning “sin/evil”). One of them is अघम् (प्रातिपदिकम् “अघ” neuter) used in this verse. Please list the other ten.
We have already seen these in a prior example – search this web site for “पाप”।
Easy questions:
1. Which सूत्रम् was used to get हि + अमलाः = ह्यमलाः? Which one for इव + अघघ्नी: = इवाघघ्नी:?
2. Derive the form “कथा:” (प्रथमा-बहुवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “कथा”।
Questions:
1. Where is the word “आपः” used in Chapter 2 of the गीता?
Answer: आपः । स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘अप्’ । प्रथमा-बहुवचनम्।
नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः |
न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः || 2-23|| (क्लेदयन्ति + आप:)
आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत् | (समुद्रम् + आप:)
तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे स शान्तिमाप्नोति न कामकामी || 2-70||
2. Can you spot an आर्ष-प्रयोग: (a word form which is not in accordance with the rules of पाणिनि:) in the verse?
Answer: अघघ्नीः, प्रातिपदिकम् “अघघ्नी”।
Here it is used as प्रथमा-बहुवचनम् in समानाधिकरणम् with आपः, गाङ्गाः, पादाम्बुजाश्रयाः।
The सूत्रम् 6-1-105 दीर्घाज्जसि च, has not be honored. The grammatically correct form would be अघघ्न्यः।
अघघ्नी + जस् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…
अघघ्नी + अस् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
अघघ्नीस् । 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः has been applied disregarding the निषेध: of 6-1-105 दीर्घाज्जसि च।
अघघ्नी: । रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
The grammatically correct form would be derived as follows:
अघघ्नी + जस् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…
अघघ्नी + अस् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
अघघ्न्यस् । 6-1-77 इको यणचि। 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः is stopped by 6-1-105 दीर्घाज्जसि च।
अघघ्न्य: । रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
“अघघ्नी: = अघघ्न्य:” is the comment made by श्रीधर-स्वामी।
3. True or false?
“जस्” is the only सर्वनामस्थान-प्रत्यय: that can come after the प्रातिपदिकम् “अप्”।
Answer: True – because “अप्” is नित्यं बहुवचनान्त-शब्दः । By 1-1-43 सुँडनपुंसकस्य , “सुँ औ जस् अम् औट् ” are the five सर्वनामस्थान-प्रत्यया: in the masculine or feminine, out of which only “जस्” is बहुवचनम्। Hence “जस्” is the only सर्वनामस्थान-प्रत्यय: that can follow the प्रातिपदिकम् “अप्” ।
4. Can you spot a प्रातिपदिकम् ending in the शतृँ-प्रत्यय:?
Answer: संवदतोः। प्रातिपदिकम् “संवदत्” । सप्तमी द्विवचनम्।
संवदत्+ ओस् = संवदतोः।
5. Which सूत्रम् was used to replace the ending इकार: of the प्रातिपदिकम् “हरि” by an एकार: in the form “हरे:”?
Answer: 7-3-111 घेर्ङिति।
हरि + ङस् । हरि gets the घि-सञ्ज्ञा by 1-4-7 शेषो घ्यसखि ।
हर् इ + अस् (अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः। The ending सकार: does not get the इत्-सञ्ज्ञा because of the निषेध-सूत्रम् 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः)।
हर् ए + अस् ( 7-3-111 घेर्ङिति , when a ङित् सुँप् affix follows, then an अङ्गम् having the घि-सञ्ज्ञा takes the गुण: substitution. Note: By 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य the गुण: substitution will take place for the ending letter of the अङ्गम् (in this case इ is substituted by ए).
हरेस् ( By 6-1-110 ङसिङसोश्च , in place of a preceding एङ् (ए, ओ) letter and the following अकार: of the affix ङसिँ or ङस्, there is a single substitute of the former (एङ् letter.)
हरे: ( Applying रुँत्व-विसर्गौ – 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः)
6. Where has the सूत्रम् 7-3-104 ओसि च been used?
Answer: तयोः। प्रातिपदिकम् “तद्” । सप्तमी द्विवचनम्।
तद् + ओस् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…।
त अ + ओस् । By 7-2-102 त्यदादीनामः , तद् gets the अकारादेशः । As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य , only the ending दकार: gets replaced.
त + ओस् । By 6-1-97 अतो गुणे the अकारः at the end of त and the following अकारादेशः is replaced by अकारः (पररूपम्) as एकादेशः ।
ते + ओस् । By 7-3-104 ओसि च , the ending अकारःof a प्रातिपदिकम् changes to ए when followed by the affix ओस् ।
तयोस् । अयादेशः by 6-1-78 एचोऽयवायावः ।
तयोः । रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः ।
7. How would you say this in Sanskrit?
“Only one question (is) difficult, all the others (are) easy.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “सुकर” for “easy” and the adjective प्रातिपदिकम् “दुष्कर” for “difficult.”
Answer: एकः एव प्रश्नः दुष्करः अन्ये सर्वे सुकराः = एक एव प्रश्नो दुष्करोऽन्ये सर्वे सुकराः।
8. The अमरकोश: gives eleven synonyms for the word “पापम्” (प्रातिपदिकम् “पाप” neuter, meaning “sin/evil”). One of them is अघम् (प्रातिपदिकम् “अघ” neuter) used in this verse. Please list the other ten.
We have already seen these in a prior example – search this web site for “पाप”।
Answer: The synonyms of पापम्/कल्मषम् are –
1. पङ्कः/पङ्कम् (प्रातिपदिकम् “पङ्क” masculine/neuter)
2. पाम्मा (प्रातिपदिकम् “पाप्मन्” masculine)
3. किल्बिषम् (प्रातिपदिकम् “किल्बिष” neuter)
4. कल्मषम् (प्रातिपदिकम् “कल्मष” neuter)
5. कलुषम् (प्रातिपदिकम् “कलुष” neuter)
6. वृजिनम् (प्रातिपदिकम् “वृजिन” neuter)
7. एनः (प्रातिपदिकम् “एनस्” neuter)
8. अंहः (प्रातिपदिकम् “अंहस्” neuter)
9. दुरितम् (प्रातिपदिकम् “दुरित” neuter)
10. दुष्कृतम् (प्रातिपदिकम् “दुष्कृत” neuter)
Easy questions:
1. Which सूत्रम् was used to get हि + अमलाः = ह्यमलाः? Which one for इव + अघघ्नी: = इवाघघ्नी:?
Answer: 6-1-77 इको यणचि and 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः respectively.
2. Derive the form “कथा:” (प्रथमा-बहुवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “कथा”।
कथा + जस् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…
कथा + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of जस् from getting इत्-सञ्ज्ञा ।
कथास् । 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः । 6-1-105 दीर्घाज्जसि च stops 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः।
कथा:। रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः ।