Today we will look at the form मीढ्वांसम् from श्रीमद्भागवतम् SB 4-7-7
ततो मीढ्वांसमामन्त्र्य शुनासीराः सहर्षिभिः ।
भूयस्तद्देवयजनं समीढ्वद्वेधसो ययुः ।। ४-७-७ ।।
Note – शुनासीराः = देवा:।
“Thereafter the gods as well as the sages invited Lord Siva (who showers the desired blessings on His devotees, to grace the sacrifice) and, taking with them the bountiful Lord and Brahma (the creator) went once more to the site of the sacrifice.”
The प्रातिपदिकम् “मीढ्वस्” is formed irregularly from the धातु: “मिह्” using the क्वसुँ-प्रत्यय:। (Ref: 6-1-12 दाश्वान् साह्वान् मीढ्वांश्च।) Thus it is an उगित्।
‘मीढ्वस्’ gets प्रातिपदिकसञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च । The विवक्षा here is पुंलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘मीढ्वस्’।
(1) मीढ्वस् + अम् ।
(2) मीढ्व नुँम् स् + अम् । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः, the non-verbal base with an उक् (उ, ऋ, ऌ) as a marker takes the नुँम् augment since it is followed by अम्-प्रत्ययः (a सर्वनामस्थानम् affix).
(3) मीढ्वन्स् + अम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of अम् from getting इत्-सञ्ज्ञा।
(4) मीढ्वान्स् + अम् । By 6-4-10 सान्तमहतः संयोगस्य, since the अम्-प्रत्ययः (a सर्वनामस्थानम् affix) follows, the letter preceding the नकारः of a base that ends in a सकारान्त-संयोग: is elongated.
(5) मीढ्वांसम् । By 8-3-24 नश्चापदान्तस्य झलि, the अपदान्त-नकारः gets अनुस्वार-आदेशः since a झल् letter follows.
Questions:
1. Can you spot the word in the verse which ends in the ल्यप्-प्रत्यय:? (Ref. 3-4-21 समानकर्तृकयोः पूर्वकाले, 7-1-37 समासेऽनञ्पूर्वे क्त्वो ल्यप्)। Who is (are) the common doer(s)? Which is the later action of the common doer(s)?
2. What will be the पुंलिङ्गे द्वितीया-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् “मीढ्वस्”?
3. By which सूत्रम् does the अम्-प्रत्यय: get the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा (which is required to apply 7-1-70 and 6-4-10)?
4. Which प्रातिपदिकम् used in the verse has the घि-सञ्ज्ञा?
5. Where has the सूत्रम् 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः been used?
6. How would you say this in Sanskrit?
“Today all the questions (are) simple.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “सरल” for “simple.”
7. Please list the twenty-five synonyms for the word “देव:” (प्रातिपदिकम् “देव” masculine, meaning “God”) as given in the अमरकोश:।
अमरा निर्जरा देवास्त्रिदशा विबुधाः सुराः ।
सुपर्वाणः सुमनसस्त्रिदिवेशा दिवौकसः ।।१-१-७।।
आदितेया दिविषदो लेखा अदितिनन्दनाः ।
आदित्या ऋभवोऽस्वप्ना अमर्त्या अमृतान्धसः ।।१-१-८।।
बर्हिर्मुखाः क्रतुभुजो गीर्वाणा दानवारयः ।
वृन्दारका दैवतानि पुंसि वा देवताः स्त्रियाम् ।।१-१-९।।
(इति षड्विंशति: “देवानाम्” नामानि)
8. In the commentary on the सूत्रम् 8-3-24 नश्चापदान्तस्य झलि the काशिका says “झलि इति किम्? रम्यते।” Please explain what this means.
Easy questions:
1. Please do पदच्छेद: of सहर्षिभिः and mention the relevant rules.
2. Derive the form देवयजनम् (द्वितीया-एकवचनम्) from the नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “देवयजन” (declined like ज्ञान/वन-शब्द:)।
Questions:
1. Can you spot the word in the verse which ends in the ल्यप्-प्रत्यय:? (Ref. 3-4-21 समानकर्तृकयोः पूर्वकाले, 7-1-37 समासेऽनञ्पूर्वे क्त्वो ल्यप्)। Who is (are) the common doer(s)? Which is the later action of the common doer(s)?
“आमन्त्र्य” ends in the ल्यप्-प्रत्यय: । The common doers are शुनासीराः।
Their latter action is ययुः (they went)।
2. What will be the पुंलिङ्गे द्वितीया-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् “मीढ्वस्”?
The पुंलिङ्गे द्वितीया-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् “मीढ्वस्” will be मीढुषः।
मीढ्वस् + शस् । अङ्गम् has भ-सञ्ज्ञा by 1-4-18 यचि भम्।
मीढ्वस् + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of शस् from getting इत्-सञ्ज्ञा ।
मीढ् उ अस् + अस् । by 6-4-131 वसोः सम्प्रसारणम् the अङ्गम् that ends in the वसुँ affix and has the भ-सञ्ज्ञा takes सम्प्रसारणम्।
मीढ् उस् + अस् । by 6-1-108 सम्प्रसारणाच्च when a सम्प्रसारणम् is followed by a vowel, there is a single replacement of the prior letter (the सम्प्रसारणम्)।
मीढुषस् । by 8-3-59 आदेशप्रत्यययोः the letter स् is replaced by the cerebral ष्।
मीढुषः । by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
3. By which सूत्रम् does the अम्-प्रत्यय: get the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा (which is required to apply 7-1-70 and 6-4-10)?
By 1-1-43 सुँडनपुंसकस्य , “सुँ औ जस् अम् औट् ” are five सर्वनामस्थान-प्रत्यया: in the masculine or feminine.
4. Which प्रातिपदिकम् used in the verse has the घि-सञ्ज्ञा?
ऋषिभिः, प्रातिपदिकम् “ऋषि” has the घि-सञ्ज्ञा as defined by 1-4-7 शेषो घ्यसखि।
5. Where has the सूत्रम् 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः been used?
6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः is used in शुनासीराः (प्रातिपदिकम् ‘शुनासीर’, प्रथमा-बहुवचनम्)
शुनासीर + जस् = शुनासीर + अस् (1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः, 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः)
शुनासीरास् (6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः)
शुनासीराः (8-2-66 ससजुषो रुः, 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः)
6. How would you say this in Sanskrit?
“Today all the questions (are) simple.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “सरल” for “simple.”
अद्य सर्वे प्रश्नाः सरलाः = अद्य सर्वे प्रश्नास्सरलाः।
7. Please list the twenty-five synonyms for the word “देव:” (प्रातिपदिकम् “देव” masculine, meaning “God”) as given in the अमरकोश:।
अमरा निर्जरा देवास्त्रिदशा विबुधाः सुराः ।
सुपर्वाणः सुमनसस्त्रिदिवेशा दिवौकसः ।।१-१-७।।
आदितेया दिविषदो लेखा अदितिनन्दनाः ।
आदित्या ऋभवोऽस्वप्ना अमर्त्या अमृतान्धसः ।।१-१-८।।
बर्हिर्मुखाः क्रतुभुजो गीर्वाणा दानवारयः ।
वृन्दारका दैवतानि पुंसि वा देवताः स्त्रियाम् ।।१-१-९।।
(इति षड्विंशति: “देवानाम्” नामानि)
1. अमर: (प्रातिपदिकम् “अमर”)
2. निर्जर: (प्रातिपदिकम् “निर्जर”)
3. त्रिदश: (प्रातिपदिकम् “त्रिदश”)
4. विबुध: (प्रातिपदिकम् “विबुध”)
5. सुर: (प्रातिपदिकम् “सुर”)
6. सुपर्वा (प्रातिपदिकम् “सुपर्वन्”)
7. सुमनाः (प्रातिपदिकम् “सुमनस्”)
8. त्रिदिवेश: (प्रातिपदिकम् “त्रिदिवेश”)
9. दिवौकाः (प्रातिपदिकम् “दिवौकस्”)
10. आदितेय: (प्रातिपदिकम् “आदितेय”)
11. दिविषत् (प्रातिपदिकम् “दिविषद्”)
12. लेख: (प्रातिपदिकम् “लेख”)
13. अदितिनन्दन: (प्रातिपदिकम् “अदितिनन्दन”)
14. आदित्य: (प्रातिपदिकम् “आदित्य”)
15. ऋभुः (प्रातिपदिकम् “ऋभु”)
16. अस्वप्न: (प्रातिपदिकम् “अस्वप्न”)
17. अमर्त्य: (प्रातिपदिकम् “अमर्त्य”)
18. अमृतान्धाः (प्रातिपदिकम् “अमृतान्धस्”)
19. बर्हिर्मुख: (प्रातिपदिकम् “बर्हिर्मुख”)
20. क्रतुभुक् (प्रातिपदिकम् “क्रतुभुज्”)
21. गीर्वाण: (प्रातिपदिकम् “गीर्वाण”)
22. दानवारिः (प्रातिपदिकम् “दानवारि”)
23. वृन्दारक: (प्रातिपदिकम् “वृन्दारक”)
24. दैवत:/दैवतम् (प्रातिपदिकम् “दैवत” masculine/neuter)
25. देवता (प्रातिपदिकम् “देवता” feminine)
Except 24 and 25 all are masculine.
8. In the commentary on the सूत्रम् 8-3-24 नश्चापदान्तस्य झलि the काशिका says “झलि इति किम्? रम्यते।” Please explain what this means.
By 8-3-24 नश्चापदान्तस्य झलि – नकारः and मकारः which do not occur at the end of a पदम् get अनुस्वारः as replacement when a झल् letter follows.
“झलि इति किम्? रम्यते।” means why झल्? The reason for specifying झल् is that in words like रम् + यते = रम्यते, the अपादन्त-मकारः should not get अनुस्वारः as replacement when a झल् letter does not follow.
Easy questions:
1. Please do पदच्छेद: of सहर्षिभिः and mention the relevant rules.
पदच्छेद: of सहर्षिभिः is सह, ऋषिभिः।
सह + ऋषिभिः = सहर्षिभिः। by 6-1-87 आद्गुणः along with 1-1-2 अदेङ् गुणः, 1-1-51 उरण् रँपरः and 1-1-50 स्थानेऽन्तरतमः।
2. Derive the form देवयजनम् (द्वितीया-एकवचनम्) from the नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “देवयजन” (declined like ज्ञान/वन-शब्द:
देवयजन + अम् । 4-1-2 स्वौज…..। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of अम् from getting इत्-सञ्ज्ञा ।
देवयजन + अम् । By 7-1-24 अतोऽम् the affixes सुँ and अम् that follow a neuter अङ्गम् ending in the short vowel अ take अम् as their replacement.
देवयजनम् । by 6-1-107 अमि पूर्वः In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix अम् there is a single substitute of that preceding अक् letter.