Today we will look at the formation of श्रियः used in श्रीमद्भागवतम् Sb7-9-23
दृष्टा मया दिवि विभोऽखिलधिष्ण्यपानाम् आयुः श्रियो विभव इच्छति याञ्जनोऽयम् ।
येऽस्मत्पितुः कुपितहासविजृम्भितभ्रूविस्फूर्जितेन लुलिताः स तु ते निरस्तः ।।
श्री is a feminine form derived from the धातुः श्रिञ् सेवायाम्. The विवक्षा here is प्रथमा विभक्तिः बहुवचनम् so we begin the derivation with
1. श्री + जस्
2. श्री + अस् । 1-3-7 चुटू gives इत्संज्ञा to ज् and 1-3-9 तस्य लोपः causes it to disappear. 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the स् in जस् from getting इत्संज्ञा
3. श्रियँङ्+ अस् । The application of 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः is prevented by 6-1-105 दीर्घाज्जसि च. 6-4-77 अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ gives इयँङ् as आदेशः to श्री. By 1-1-53 ङिच्च this आदेशः applies to the last अल् in श्री, i.e. to ईकारः
4. श्रिय् + अस् । अँ gets इत्संज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, ङ् gets इत्संज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् and both disappear by 1-3-9 तस्य लोपः
5. श्रियः । Applying रुँत्व-विसर्गौ (8-2-66 ससजुषो रुँ, 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः)
Questions:
1. Does श्री get नदी-संज्ञा? Justify your answer with the relevant sutra.
2. In step 3, how many of the conditions required to apply 6-4-82 एरनेकाचोऽसंयोगपूर्वस्य were not satisfied?
3. In the first line of the verse, by which sutra did यान् + जनः get converted to याञ्जनः ?
Namaste,
1. श्री gets इयँङ् as an आदेश: by अचिश्नुधातुभ्रुवां य्वोरियँङुवँङौ 6-4-77
By नेयङुवङ्स्थानावस्त्री 1-4-4 (the long ई and long ऊ, which take इयँङ् or उवङ् replacements will not get नदी संज्ञा , except for स्त्री शब्द: )
Since श्री ends in दीर्घ ईकार: and takes इयँङ् as an आदेशः, it will not get नदी संज्ञा।
But by ङिति ह्रस्वश्च 1-4-6 नदी-संज्ञा will be optional for श्री-शब्द: when ङित्-प्रत्यय: follows.
and वाऽऽमि 1-4-5, will give श्री, नदी संज्ञा optionally when अाम् प्रत्यय: follows.
2. The conditions are: (from Satishji’s notes)
a) the अङ्गम् ends in a धातु: which ends in the इवर्ण: (long or short इ)
b) there is no conjunct consonant belonging to the धातु: prior to the इवर्ण:
c) the अङ्गम् should be अनेकाच् (have more than one vowel).
a) is satisfied, but b) & c) are not since there is a conjunct श्र् before the इवर्ण: and also there is only one अच्
3. यान् + जनः
By 8-4-40 स्तो: श्चुना श्चु:
= याञ्जन:
Thank you Satishji.