1. Where has the affix ‘ड’ been used with the verbal root √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७) in Chapter Twelve of the गीता?
Answer: The affix ‘ड’ been used with the verbal root √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७) in the form सर्वत्रगम्।
ये त्वक्षरमनिर्देश्यमव्यक्तं पर्युपासते |
सर्वत्रगमचिन्त्यञ्च कूटस्थमचलन्ध्रुवम्‌ || 12-3||

सर्वत्र गच्छतीति सर्वत्रगम् ।
“ग” is a कृदन्त-प्रातिपदिकम् (participle form) derived from the verbal root √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७).

The (compound) प्रातिपदिकम् “सर्वत्रग” is derived as follows:
सर्वत्र + गम् + ड । By the वार्तिकम् (under 3-2-48 अन्तात्यन्ताध्वदूरपारसर्वानन्तेषु डः) सर्वत्रपन्नयोरुपसङ्ख्यानम् – The affix “ड” may be used after the verbal root √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७) when in composition with “सर्वत्र” or “पन्न”।
Note: In the above वार्तिकम्, the term सर्वत्रपन्नयोः ends in the seventh (locative) case. Hence “सर्वत्र” gets the उपपद-सञ्ज्ञा here by 3-1-92 तत्रोपपदं सप्तमीस्थम्‌।
= सर्वत्र + गम् + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः।
= सर्वत्र + ग् + अ । By 6-4-143 टेः। Note: The अङ्गम् does not have the भ-सञ्ज्ञा here. But still टि-लोप: is done because otherwise no purpose would be served by having डकार: as a इत् in “ड”। डित्वसामर्थ्यादभस्यापि टेर्लोपः।
= सर्वत्र + ग ।

We form a compound between “सर्वत्र” (which is the उपपदम्) and “ग” by using the सूत्रम् 2-2-19 उपपदमतिङ्।

In the compound, “सर्वत्र” is placed in the prior position as per 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम्‌। Note: Here “सर्वत्र” is the उपपदम् and hence it gets the उपसर्जन-सञ्ज्ञा by 1-2-43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्।
“सर्वत्रग” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

The विवक्षा is नपुंसकलिङ्गे, द्वितीया-एकवचनम्।
सर्वत्रग + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
सर्वत्रग + अम् । By 7-1-24 अतोऽम्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकार: of “अम्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= सर्वत्रगम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः।

2. Commenting on the सूत्रम् 3-2-48 अन्तात्यन्ताध्वदूरपारसर्वानन्तेषु डः (used in step 1) the सिद्धान्तकौमुदी says – संज्ञायामिति निवृत्तम्। Please explain.
Answer: संज्ञायामिति निवृत्तम् means that ‘संज्ञायाम्’ does not come down as अनुवृत्तिः into the सूत्रम् 3-2-48 अन्तात्यन्ताध्वदूरपारसर्वानन्तेषु डः।

3. Where has the सूत्रम् 6-4-113 ई हल्यघोः been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 6-4-113 ई हल्यघोः has been used in the form गृह्णीष्व derived from √ग्रह् (क्र्यादि-गणः, ग्रहँ उपादाने, धातु-पाठः # ९.७१).

The विवक्षा is लोँट, कर्तरि प्रयोगः, मध्यम-पुरुषः, एकवचनम्।
ग्रह् + लोँट् । By 3-3-162 लोट् च ।
= ग्रह् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= ग्रह् + थास् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले।
= ग्रह् + से । By 3-4-80 थासस्से।
= ग्रह् + स्व । By 3-4-91 सवाभ्यां वामौ।
= ग्रह् + श्ना + स्व । By 3-1-81 क्र्यादिभ्यः श्ना।
= ग्रह् + ना + स्व । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः।
= ग्रह् + नी + स्व । By 6-4-113 ई हल्यधोः – When followed by a हलादि: (beginning with a consonant) सार्वधातुक-प्रत्ययः which is a कित् or a ङित्, the आकारः of the श्ना-प्रत्ययः or of a reduplicated root (अभ्यस्तम्) is substituted by ईकारः excepting the आकारः of the verbal roots having the घु-सञ्ज्ञा। Note: The सार्वधातुक-प्रत्यय: “स्व” is अपित् and hence ङिद्वत् by 1-2-4 सार्वधातुकमपित्। This allows 6-4-113 to apply.
= ग् ऋ अ ह् + नी + स्व । By 6-1-16 ग्रहिज्यावयिव्यधिवष्टिविचतिवृश्चतिपृच्छतिभृज्जतीनां ङिति च। Note: The सार्वधातुक-प्रत्यय: “नी” is अपित् and hence ङिद्वत् by 1-2-4 सार्वधातुकमपित्। This allows 6-1-16 to apply.
= गृह् + नी + स्व । By 6-1-108 सम्प्रसारणाच्च।
= गृह् + नी + ष्व । 8-3-59 आदेशप्रत्यययोः।
= गृह्णीष्व । By 8-4-2 अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपि with the help of the वार्त्तिकम् (under 8-4-1) – ऋवर्णान्नस्य णत्वं वाच्यम्।

4. Can you spot the affix ‘ट’ in the verses?
Answer: The affix ‘ट’ is seen in the प्रातिपदिकम् ‘विघ्नकर’ used in the form विघ्नकरान्।

विघ्नं करोति (विघ्नस्य हेतु:) = विघ्नकर:।

The (compound) प्रातिपदिकम् “विघ्नकर” is derived as follows:
विघ्न + ङस् + कृ + ट । By 3-2-20 कृञो हेतुताच्छील्यानुलोम्येषु – When in composition with a पदम् which denotes the object (of the action), the verbal root √कृ (डुकृञ् करणे, # ८. १०) may take the affix “ट” to express the meaning of a cause or habitual/natural action or amiability (going with the grain.)

Note: The term कर्मणि (which comes as अनुवृत्ति: in to the सूत्रम् 3-2-20 from the सूत्रम् 3-2-1 कर्मण्यण्) ends in the seventh (locative) case. Hence “विघ्न + ङस्” (which is the object (कर्म-पदम्) of करोति) gets the उपपद-सञ्ज्ञा here by 3-1-92 तत्रोपपदं सप्तमीस्थम्‌।
Note: The affix “ङस्” is used here as per 2-3-65 कर्तृकर्मणोः कृति।
= विघ्न + ङस् + कृ + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः।
= विघ्न + ङस् + कर् अ । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, 1-1-51 उरण् रपरः।
= विघ्न + ङस् + कर ।

We form a compound between “विघ्न + ङस्” (which is the उपपदम्) and “कर” by using the सूत्रम् 2-2-19 उपपदमतिङ्।

In the compound, “विघ्न + ङस्” is placed in the prior position as per 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम्‌। Note: Here “विघ्न + ङस्” is the उपपदम् and hence it gets the उपसर्जन-सञ्ज्ञा by 1-2-43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्।
“विघ्न + ङस् + कर” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
= विघ्न + कर । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः।
= विघ्नकर ।

The विवक्षा is पुंलिङ्गे द्वितीया-बहुवचनम्।
विघ्नकर + शस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा……..।
= विघ्नकर + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “शस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= विघ्नकरास् । By 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः।
= विघ्नकरान् । By 6-1-103 तस्माच्छसो नः पुंसि – In the masculine gender, when the सकार: of the affix “शस्” follows a vowel which has been elongated by 6-1-102, then it is replaced by a नकार:।

5. Which सूत्रम् is used for the substitution ‘व’ in the form संनिवर्तस्व?
Answer: The सूत्रम् 3-4-91 सवाभ्यां वामौ has been used for the substitution ‘व’ in the form संनिवर्तस्व derived from √वृत् (वृतुँ वर्तने १. ८६२).

The विवक्षा is लोँट्, कर्तरि प्रयोग:, मध्यम-पुरुष:, एकवचनम्।
वृत् + लोँट् । By 3-3-162 लोट् च।
= वृत् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वृत् + थास् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम्।
= वृत् + से । By 3-4-80 थासस्से।
= वृत् + स्व । By 3-4-91 सवाभ्यां वामौ, the एकारः of लोँट् which follows a सकारः or वकारः is replaced by “व” and “अम्” respectively.
= वृत् + शप् + स्व । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌।
= वृत् + अ + स्व । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वर् त् + अ + स्व = वर्तस्व । By 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च, 1-1-51 उरण् रपरः।

‘सम्’ and ‘नि’ are the उपसर्गौ (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे, 1-4-80 ते प्राग्धातोः।)
सम् + नि + वर्तस्व = सं + नि + वर्तस्व । By 8-3-23 मोऽनुस्वारः।
= संनिवर्तस्व / सन्निवर्तस्व । By 8-4-59 वा पदान्तस्य।

6. How would you say this in Sanskrit?
“I wish I become a master of grammar.” Use आशीर्लिँङ् to express the meaning of “I wish.” Use a उपपद-समास: for “master.”
Answer: व्याकरणस्य पारगः भूयासम् = व्याकरणस्य पारगो भूयासम्।

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 6-4-10 सान्तमहतः संयोगस्य been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 6-4-10 सान्तमहतः संयोगस्य has been used in the form महान्ति derived from the adjective प्रातिपदिकम् ‘महत्’। The विवक्षा here is नपुंसकलिङ्गे प्रथमा-बहुवचनम्। The derivation is as follows:
महत् + जस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा……..।
= महत् + शि । By 7-1-20 जश्शसोः शिः।
For the remaining steps of the derivation please refer to the following post – http://avg-sanskrit.org/2011/03/18/महान्ति-nap/

2. By which सूत्रम् does पाणिनि: define the term टि?
Answer: पाणिनि: defines the term टि by 1-1-64 अचोऽन्त्यादि टि – That part of a group of sounds which begins with the last vowel of the group (and goes to the end of the group) gets the designation “टि”।