2 Comments

1. 1. In which Chapter of the गीता has the प्रातिपदिकम् ‘नेत्र’ been used (as part of a compound)?
   Answer: The प्रातिपदिकम् ‘नेत्र’ has been used (as part of a compound) in the following verses:

   अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रं पश्यामि त्वां सर्वतोऽनन्तरूपम्‌ ।
   नान्तं न मध्यं न पुनस्तवादिं पश्यामि विश्वेश्वर विश्वरूप ।। 11-16 ।।

   अनादिमध्यान्तमनन्तवीर्यमनन्तबाहुं शशिसूर्यनेत्रम्‌ ।
   पश्यामि त्वां दीप्तहुताशवक्त्रं स्वतेजसा विश्वमिदं तपन्तम्‌ ।। 11-19 ।।

   रूपं महत्ते बहुवक्त्रनेत्रं महाबाहो बहुबाहूरुपादम्‌ ।
   बहूदरं बहुदंष्ट्राकरालं दृष्ट्वा लोकाः प्रव्यथितास्तथाहम्‌ ।। 11-23 ।।

   नभःस्पृशं दीप्तमनेकवर्णं व्यात्ताननं दीप्तविशालनेत्रम् ।
   दृष्ट्वा हि त्वां प्रव्यथितान्तरात्मा धृतिं न विन्दामि शमं च विष्णो ।। 11-24 ।।

   2. Commenting on the सूत्रम् 1-3-6 षः प्रत्ययस्य (used in step 2) the तत्त्वबोधिनी says – ‘आदिर्ञिटुडवः’ इत्यत आदिरित्यनुवर्तते। Please explain.
   Answer: The term ‘आदिः’ comes down as a अनुवृत्तिः from the सूत्रम् 1-3-5 आदिर्ञिटुडवः in to the सूत्रम् 1-3-6 षः प्रत्ययस्य। This is what is explained in the statement ‘आदिर्ञिटुडवः’ इत्यत आदिरित्यनुवर्तते।

   3. Where has the सूत्रम् 6-1-11 चङि been used in the verses?
   Answer: The सूत्रम् 6-1-11 चङि has been used in the form असूसुचत्, which is a grammatically irregular form. The grammatically correct form is असुसूचत् derived as follows – from the verbal root √सूच (सूच पैशुन्ये १०. ४१२).

   सूच + णिच् । By 3-1-25 सत्यापपाशरूपवीणातूलश्लोकसेनालोमत्वचवर्मवर्णचूर्णचुरादिभ्यो णिच्।
   = सूच + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
   = सूच् + इ । By 6-4-48 अतो लोपः।
   = सूचि । ‘सूचि’ gets the धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

   The विवक्षा is लुँङ्, कर्तरि प्रयोगः, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
   सूचि + लुँङ् । By 3-2-110 लुङ्।
   = सूचि + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
   = सूचि + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
   = सूचि + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
   = सूचि + त् । By 3-4-100 इतश्‍च।
   = सूचि + च्लि + त् । By 3-1-43 च्लि लुङि।
   = सूचि + चङ् + त् । By 3-1-48 णिश्रिद्रुस्रुभ्यः कर्तरि चङ्।
   = सूचि + अ + त् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
   Note: As per 7-4-1 णौ चङ्युपधाया ह्रस्वः, the affix णिच् followed by the affix चङ् would shorten the penultimate letter ‘ऊ’ of the अङ्गम् ‘सूच्’। But this does not happen here because as per 1-1-57 अचः परस्मिन् पूर्वविधौ, the लोप: done by 6-4-48 has स्थानिवद्-भाव: (it behaves like the item it replaced – the letter ‘अ’) when it comes to an operation that would be performed to the left of it. Hence as far as 7-4-1 is concerned, the उपधा of the अङ्गम् is the letter ‘च्’ and hence it cannot apply.
   = सूच् सूचि + अ + त् । By 6-1-11 चङि – When the affix ‘चङ्’ follows a verbal root, there is a reduplication of the first portion – containing a single vowel – of the verbal root which is not already reduplicated. But if the verbal root (that has more than one vowel) begins with a vowel, then the reduplication is of the second portion – containing a single vowel.
   = सू सूचि + अ + त् । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
   = सु सूचि + अ + त् । By 7-4-59 ह्रस्वः।
   Note: The vowel following the अभ्यासः is the letter ’ऊ’ which is दीर्घः and there is an elision (based on the affix ‘णि’) of a अक् letter (the letter ‘अ’ of ‘सूच’) by the सूत्रम् 6-4-48. Therefore, the affix following the अङ्गम् here does not get the सन्वद्भावः by 7-4-93 सन्वल्लघुनि चङ्परेऽनग्लोपे, since both the conditions – लघुनि and अनग्लोपे – are not satisfied here. And as a result, the सूत्रम् 7-4-94 दीर्घो लघोः does not apply.
   = सु सूच् + अ + त् । By 6-4-51 णेरनिटि।
   = सुसूचत् ।
   = अट् सुसूचत् । By 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
   = असुसूचत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

   4. In which three words in the verses has the substitution ‘शतृँ’ been used?
   Answer: The substitution ‘शतृँ’ has been used in the following words जुह्वतः, दर्शयन्, शपन्तम्।

   The form जुह्वतः is derived from the verbal root (√हु, जुहोत्यादि-गणः, हु दानादनयोः । आदाने चेत्येके । प्रीणनेऽपीति भाष्यम्, धातु-पाठः #३. १).

   हु + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
   = हु + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
   = हु + शतृँ । By 3-2-124 लटः शतृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
   = हु + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
   = हु + शप् + अत् । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌।
   = हु + अत् । By 2-4-75 जुहोत्यादिभ्यः श्लुः।
   = हु + हु + अत् । By 6-1-10 श्लौ।
   = झु + हु + अत् । । By 7-4-62 कुहोश्चुः, 1-1-50 स्थानेऽन्तरतमः।
   = झुह् व् + अत् । By 6-4-87 हुश्नुवोः सार्वधातुके।
   = जुह्वत् । By 8-4-54 अभ्यासे चर्च्, 1-1-50 स्थानेऽन्तरतमः। ‘जुह्वत्’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

   The विवक्षा in जुह्वतः is पुंलिङ्गे, षष्ठी-एकवचनम्।

   Please see answer to question 4 in the following comment for derivation of the form दर्शयन् – http://avg-sanskrit.org/2013/01/11/योगिनः-mnp/#comment-15701

   The form शपन्तम् is derived from the verbal root √शप् (शपँ आक्रोशे १. ११५५). The derivation of शपन्तम् is similar to the derivation of त्यजन्तम्, shown in the following comment (answer to question 4) – http://avg-sanskrit.org/2013/01/24/स्थावरैः-nip/#comment-18164

   5. Can you spot the affix ‘क’ in the verses?
   Answer: The affix ‘क’ can be seen in the form सदःस्थः (पुंलिङ्गे, प्रथमा-एकवचनम्)।

   सदसि तिष्ठतीति सदःस्थः।
   The derivation of the प्रातिपदिकम् ‘सदःस्थ’ is similar to the derivation of the प्रातिपदिकम् ‘गजस्थ’ as shown in the following post – http://avg-sanskrit.org/2012/10/12/गजस्थस्य-mgs/

   6. How would you say this in Sanskrit?
   “Looking at your (two) eyes I know that you’re angry.”
   Answer: तव नेत्रे पश्यन् क्रुद्धः/क्रुद्धा असि इति जानामि = तव नेत्रे पश्यन् क्रुद्धोऽसीति/क्रुद्धासीति जानामि।

   Easy questions:

   1. Can you spot the augment ‘अट्’ in the verses?
   Answer: The augment ‘अट्’ can be seen in the form अहसत् derived from the verbal root √हस् (हसेँ हसने १. ८२२).
   अट् is also seen in the form असूसुचत्। Please see answer to question 3 for the derivation of असूसुचत्।

   The विवक्षा in अहसत् is लँङ्, कर्तरि प्रयोगः, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
   हस् + लँङ् । By 3-2-111 अनद्यतने लङ्।
   = हस् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
   = हस् + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
   = हस् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
   = हस् + त् । By 3-4-100 इतश्च ।
   = हस् + शप् + त् । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
   = हस् + अ + त् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
   = अट् हसत् । By 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः – When followed by लुँङ्, लँङ् or लृँङ्, an अङ्गम् gets the augment ‘अट्’ which is उदात्तः। As per 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ the augment ‘अट्’ attaches to the beginning of the अङ्गम्।
   = अहसत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

   2. Where has the सूत्रम् 7-1-75 अस्थिदधिसक्थ्यक्ष्णामनङुदात्तः been used in the verses?
   Answer: The सूत्रम् 7-1-75 अस्थिदधिसक्थ्यक्ष्णामनङुदात्तः has been used in the form अक्ष्णा (नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘अक्षि’, तृतीया-एकवचनम्)।

   अक्षि + टा । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌।
   = अक्षि + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
   = अक्ष् अनँङ् + आ । By 7-1-75 अस्थिदधिसक्थ्यक्ष्णामनङुदात्तः – When a case affix – starting from the instrumental singular affix टा – beginning with a vowel (अच्), follows, the bases ‘अस्थि’, ‘दधि’, ‘सक्थि’ and ‘अक्षि’ get the अनँङ् replacement, which has the उदात्तः accent. As per 1-1-53 ङिच्च only the ending letter ‘इ’ of the अङ्गम् ‘अक्षि’ gets replaced.
   = अक्ष् अन् + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
   = अक्ष्ना । By 6-4-134 अल्लोपोऽनः।
   = अक्ष्णा । By 8-4-1 रषाभ्यां नो णः समानपदे।

2. Thanks to Ravi for pointing out that the form असूसुचत् used in the verses is a grammatically irregular form. The appropriate form is असुसूचत्। The answer to question 3 in the comment above has been updated to reflect the correct derivation.

   Note: The verbal root √सूच (सूच पैशुन्ये १०. ४१२) ends in the letter ‘अ’। But the form असुसूचत् used in the verses has been derived as though the verbal root is √सूच् (ending in the letter ‘च्’) similar to the verbal root √पूज् (पूजँ पूजायाम् १०. १४४).

   The derivation of the irregular form असुसूचत् (used in the verses) would be similar to that of अपूपुजत् as follows –
   पूज् + णिच् । By 3-1-25 सत्यापपाशरूपवीणातूलश्लोकसेनालोमत्वचवर्मवर्णचूर्णचुरादिभ्यो णिच्।
   = पूज् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
   = पूजि । ‘पूजि’ gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

   The विवक्षा is लुँङ्, कर्तरि प्रयोगः, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
   पूजि + लुँङ् । By 3-2-110 लुङ्।
   = पूजि + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
   = पूजि + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
   = पूजि + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
   = पूजि + त् । By 3-4-100 इतश्‍च।
   = पूजि + च्लि + त् । By 3-1-43 च्लि लुङि।
   = पूजि + चङ् + त् । By 3-1-48 णिश्रिद्रुस्रुभ्यः कर्तरि चङ्।
   = पूजि + अ + त् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
   = पुजि + अ + त् । By 7-4-1 णौ चङ्युपधाया ह्रस्वः।
   = पुज् पुजि + अ + त् । By 6-1-11 चङि।
   = पु पुजि + अ + त् । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
   = पू पुजि + अ + त् । By 7-4-93 सन्वल्लघुनि चङ्परेऽनग्लोपे, 7-4-94 दीर्घो लघोः।
   = पू पुज् + अ + त् । By 6-4-51 णेरनिटि।
   = अट् पूपुजत् । By 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
   = अपूपुजत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।