Today we will look at the form शयिष्यमाणः mNs from श्रीमद्भागवतम् 7.1.10.
यदा सिसृक्षुः पुर आत्मनः परो रजः सृजत्येष पृथक्स्वमायया । सत्त्वं विचित्रासु रिरंसुरीश्वरः शयिष्यमाणस्तम ईरयत्यसौ ।। ७-१-१० ।।
कालं चरन्तं सृजतीश आश्रयं प्रधानपुम्भ्यां नरदेव सत्यकृत् । य एष राजन्नपि काल ईशिता सत्त्वं सुरानीकमिवैधयत्यतः । तत्प्रत्यनीकानसुरान्सुरप्रियो रजस्तमस्कान्प्रमिणोत्युरुश्रवाः ।। ७-१-११ ।।
श्रीधर-स्वामि-टीका –
तदेवं मायागुणवशेनैतद्वैषम्यं न स्वाभाविकमित्युक्तम्, तर्हि गुणपारतन्त्र्यादनीश्वरत्वमाशङ्क्याह – यदा आत्मनो जीवस्य भोगाय पुरः शरीराणि परः परमेश्वरः सिसृक्षुर्भवति तदा साम्येन स्थितं रजः पृथक्सृजति । विचित्रासु तासु पूर्षु रिरंसुः क्रीडितुमिच्छुर्यदा सत्वं तदा पृथक् सृजति । शयिष्यमाणः संहरिष्यन्यदा तदा तमः पृथगीरयति प्रेरयति, आधिक्यं नयतीत्यर्थः ॥ १० ॥ यदा सिसृक्षुरित्यादिनिर्देशात्प्रतीतं कालपारतन्त्रयं वारयन् प्रधानपुरुषपारतन्त्र्यमपि वारयति – कालमिति । हे नरदेव, प्रधानपुंभ्यां निमित्तभूताभ्यां सत्यकृदमोघकर्ता ईशस्तयोः सहकारित्वेनाश्रयभूतं चरन्तं वर्तमानं कालं स्वयमेव सृजति । स्वचेष्टारूपत्वात्कालस्य न तत्पारतन्त्र्यमित्यर्थः । तथापि प्रस्तुते किमायातं तत्राह – य एष कालः सत्त्वमेधयति वर्धयत्यतो हेतोरीशिताऽपीश्वरोऽपि सत्त्वप्रधानं सुरानीकं देवसमूहमेधयतीव । तत्प्रत्यनीकानसुरान्सुरप्रतिपक्षान् प्रमिणोति हिनस्ति चेत्यन्वयः । उरु प्रभूतं श्रवः कीर्तिर्यस्य सः । कालशक्तिक्षुभितगुणगतवैषम्यमिह सन्निधिमात्रेण तदधिष्ठातरि स्फुरतीति प्रकरणार्थः ।। ११ ।।
Gita Press translation – When intending to create bodies (as a means of enjoyment) for the Jīva (the individual soul), the aforesaid Supreme evolves (the element of) Rajas as a distinct entity (out of the chaos hitherto prevailing) by His own Māyā (creative energy). (Nay), keen to sport in the midst of (all) these heterogeneous bodies, the omnipotent Lord evolves the Sattvaguṇa and when about to retire (from His sportful activities), He fosters the element of Tamas (10). The Lord, who is the infallible Creator (of the universe) in conjunction with Prakṛti and Puruṣa (the grounds of creation), O ruler among men, brings forth the running Time, which stands as the support (an assistant) of Prakṛti and Puruṣa. Now that which goes by the name of Time, O Parīkṣit, fosters the element of Sattva (at the dawn of creation); hence the Lord too, who enjoys an extensive fame, fosters as it were the host of gods as their friend and exterminates their enemies, the Asuras, dominated as they are by Rajas and Tamas (11).
The प्रातिपदिकम् ‘शयिष्यमाण’ is derived from the verbal root √शी (शीङ् स्वप्ने २. २६).
The ङकार: at the end of ‘शीङ्’ gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः। Therefore as per 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम्, √शी takes आत्मनेपद-प्रत्ययाः।
(1) शी + लृँट् । By 3-3-13 लृट् शेषे च – With or without the presence of a क्रियार्था क्रिया (an action meant or intended for another action), the affix लृँट् is prescribed after a धातुः when used in the sense of future.
(2) शी + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) शी + शानच् । 3-3-14 लृटः सद् वा – An affix which is designated as ‘सत्’ (ref. 3-2-127) optionally replaces लृँट् । Note: As per 3-2-127 तौ सत् – The two affixes ‘शतृँ’ and ‘शानच्’ are designated as ‘सत्’। Note: As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, ‘शतृँ’ has the परस्मैपद-सञ्ज्ञा, while as per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, ‘शानच्’ has the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। And as explained above, √शी is आत्मनेपदी। Hence ‘शानच्’ is chosen and not ‘शतृँ’।
(4) शी + आन । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
(5) शी + स्य + आन । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः, the affixes “स्य” and “तासिँ” are prescribed after a धातुः when followed by “लृँ” (लृँट् or लृँङ्) or लुँट् respectively. Note: This rule is a अपवाद: for 3-1-68 कर्तरि शप् etc.
(6) शी + इट् स्य + आन । By 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः, a आर्धधातुक-प्रत्यय: beginning with a letter of the वल्-प्रत्याहारः gets the augment “इट्”। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the “इट्”-आगमः at the beginning of the प्रत्यय:।
(7) शी + इस्य + आन । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(8) शे + इस्य + आन । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुणादेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.
(9) शयिस्य + आन । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।
(10) शयिस्य मुँक् + आन । By 7-2-82 आने मुक् – A अकार: belonging to a अङ्गम् takes the augment मुँक् when followed by ‘आन’। As per 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ – the “मुँक्”-आगम: joins after the अकार:।
(11) शयिस्य म् + आन । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(12) शयिष्यमान । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययो:, the letter “स्” is replaced by the cerebral “ष्” when preceded either by a letter of the इण्-प्रत्याहार: or a letter of the क-वर्ग: (“क्”, “ख्”, “ग्”, “घ्”, “ङ्”)। This substitution only takes place if the “स्” is an आदेश: (substitute) or part of a प्रत्यय: (affix.)
(13) शयिष्यमाण । By 8-4-2 अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपि – The letter “न्” is replaced by “ण्” when either “र्” or “ष्” precedes, even if intervened by a letter of the अट्-प्रत्याहार: or by a letter of the क-वर्ग: or प-वर्गः or the term “आङ्” or “नुँम्” (अनुस्वारः) either singly or in any combination.
‘शयिष्यमाण’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds get the name प्रातिपदिकम्।
The विवक्षा is पुंलिङ्गे, प्रथमा-एकवचनम्।
(14) शयिष्यमाण + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
(15) शयिष्यमाण + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(16) शयिष्यमाणः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
Questions:
1. Where has the सूत्रम् 3-3-14 लृटः सद् वा (used in step 3) been used in Chapter One of the गीता?
2. Where has the सूत्रम् 1-2-10 हलन्ताच्च been used in the verses?
3. Can you spot the substitution ‘शतृँ’ in the verses?
4. Which सूत्रम् is used for the नकारलोप: in the form हिनस्ति used in the commentary?
5. How would you say this in Sanskrit?
“What should a man who is about to die do? (He) should chant the Names of the Lord.”
Advanced question:
1. In the verses, can you spot a तिङन्तं पदम् which is a आर्ष-प्रयोग: (irregular grammatical usage)?
Easy questions:
1. Why doesn’t the सूत्रम् 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः apply in the form पूर्षु used in the commentary?
2. Can you spot the affix ‘श’ in the verses? Can you spot it (in a different word) in the commentary?
1. Where has the सूत्रम् 3-3-14 लृटः सद् वा (used in step 3) been used in Chapter One of the गीता?
Answer: The सूत्रम् 3-3-14 लृटः सद् वा has been used in the derivation of the प्रातिपदिकम् ‘योत्स्यमान’ in the form योत्स्यमानान्।
योत्स्यमानानवेक्षेऽहं य एतेऽत्र समागताः |
धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेर्युद्धे प्रियचिकीर्षवः || 1-23||
The प्रातिपदिकम् ‘योत्स्यमान’ is derived from the verbal root √युध् (दिवादि-गणः, युधँ सम्प्रहारे, धातु-पाठः ४. ६९).
युध् + लृँट् । By 3-3-13 लृट् शेषे च।
= युध् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= युध् + शानच् । By 3-3-14 लृटः सद् वा – An affix which is designated as ‘सत्’ (ref. 3-2-127) optionally replaces लृँट् ।
= युध् + आन । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= युध् + स्य + आन । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः। Note: This rule is a अपवाद: for 3-1-68 कर्तरि शप् etc.
Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् stops 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
= योध् + स्य + आन । By 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।
= योध् + स्य मुँक् + आन । By 7-2-82 आने मुक्, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= योध् + स्य म् + आन । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= योत्स्यमान । By 8-4-55 खरि च।
The विवक्षा is पुंलिङ्गे, द्वितीया-बहुवचनम्।
योत्स्यमान + शस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा……..।
= योत्स्यमान + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “शस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= योत्स्यमानास् । By 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः।
= योत्स्यमानान् । By 6-1-103 तस्माच्छसो नः पुंसि।
2. Where has the सूत्रम् 1-2-10 हलन्ताच्च been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 1-2-10 हलन्ताच्च has been used in the form सिसृक्षुः derived from the सन्नन्त-धातुः “सिसृक्ष”।
As per 1-2-10 हलन्ताच्च – The affix सन् is considered to be a कित् (having ककारः as a इत्) when it begins with a झल् letter and follows a consonant adjoining a इक् letter.
Please see answer to question 2 in the following comment for the derivation of the form सिसृक्षुः –
http://avg-sanskrit.org/2012/07/05/रिरंसुः-mns/#comment-3965
3. Can you spot the substitution ‘शतृँ’ in the verses?
Answer: The substitution ‘शतृँ’ is used in the derivation of the प्रातिपदिकम् ‘चरत्’ in the form चरन्तम्।
The प्रातिपदिकम् ‘चरत्’ is derived from the verbal root √चर् (चरँ गत्यर्थः भक्षणेऽपि १.६४०) as follows:
चर् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= चर् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= चर् + शतृँ । By 3-2-124 लटः शतृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= चर् + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= चर् + शप् + अत् । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= चर् + अ + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= चरत् । By 6-1-97 अतो गुणे। ‘चरत्’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
The derivation of the form चरन्तम् from the प्रातिपादिकम् ‘चरत्’ is similar to the derivation of अजानन्तम् from the प्रातिपादिकम् ‘अजानत्’ shown in the following post – http://avg-sanskrit.org/2011/02/10/अजानन्तम्-mas/
4. Which सूत्रम् is used for the नकारलोप: in the form हिनस्ति used in the commentary?
Answer: The सूत्रम् 6-4-23 श्नान्नलोपः is used for the नकारलोप: in the form हिनस्ति derived from the verbal root √हिन्स् (रुधादि-गणः, हिसिँ हिंसायाम्, धातु-पाठः # ७. १९).
Please see answer to question 1 in the following comment for the derivation of the form हिनस्ति –
http://avg-sanskrit.org/2011/10/24/हिंस्यात्-3as-विधिलिँङ्/#comment-1493
5. How would you say this in Sanskrit?
“What should a man who is about to die do? (He) should chant the Names of the Lord.”
Answer: मरिष्यमाणः पुरुषः किम् कुर्यात्? सः भगवतः नामानि जपेत् = मरिष्यमाणः पुरुषः किं कुर्यात्? स भगवतो नामानि जपेत्।
Advanced question:
1. In the verses, can you spot a तिङन्तं पदम् which is a आर्ष-प्रयोग: (irregular grammatical usage)?
Answer: The तिङन्तं पदं प्रमिणोति is a आर्ष-प्रयोग:। The grammatically correct form is प्रमिनोति।
प्रमिनोति is derived from the verbal root √मि (डुमिञ् प्रक्षेपने ५. ४) as follows:
The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
मि + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= मि + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= मि + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= मि + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= मि + श्नु + ति । By 3-1-73 स्वादिभ्यः श्नुः।
= मि + नु + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः।
= मि + नो + ति । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः। Note: Since the सार्वधातुक-प्रत्यय: “श्नु” is अपित्, by 1-2-4 सार्वधातुकमपित् it behaves ङिद्वत् – as if it has ङकार: as a इत्। Hence 1-1-5 क्क्ङिति च prevents the गुणादेश: for the ending इकार: of the अङ्गम् “मि” which would have been done by 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
“प्र” is the उपसर्गः (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे, 1-4-80 ते प्राग्धातोः।)
प्र + मिनोति = प्रमिनोति ।
Note: As per the सूत्रम् 8-4-15 हिनुमीना – The नकारः of ‘हिनु’ and ‘मीना’ gets णकारः as a replacement, when it follows an उपसर्गः that has the निमित्तम् (cause – रेफः, षकारः) to bring about णत्वम्।
In the present example प्रमिनोति we do not have either ‘हिनु’ or ‘मीना’। So the णत्वम् in प्रमिणोति cannot be justified.
Easy questions:
1. Why doesn’t the सूत्रम् 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः apply in the form पूर्षु used in the commentary?
Answer: The सूत्रम् 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः does not apply in the form पूर्षु because of the नियम-सूत्रम् 8-3-16 रोः सुपि – When सुप्-प्रत्यय: (सप्तमी-बहुवचनम्) follows, only ‘रुँ’ gets विसर्गः as a replacement, not any other रेफ:।
Please see answer to easy question 2 in the following comment for the derivation of the form पूर्षु – http://avg-sanskrit.org/2012/07/05/रिरंसुः-mns/#comment-3965
2. Can you spot the affix ‘श’ in the verses? Can you spot it (in a different word) in the commentary?
Answer: In the verses, the affix ‘श’ is seen in the form सृजति derived from the verbal root √सृज् (सृजँ विसर्गे ६. १५०).
Please see answer to question 1 in the following comment for the derivation of the form सृजति –
http://avg-sanskrit.org/2012/03/28/उत्स्रक्ष्ये-1as-लृँट्/#comment-3550
In the commentary, the affix ‘श’ is seen in the form स्फुरति derived from the verbal root √स्फुर् (स्फुरँ सञ्चलने | स्फुरँ स्फुरण इत्येके ६. १२१).
Please see answer to easy question 1 in the following comment for the derivation of the form स्फुरति –
http://avg-sanskrit.org/2012/12/12/स्थितः-mns/#comment-10204