Today we will look at the form षट् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

तेषां रामः शरैः षड्भिः षड् जघान निशाचरान् |
निमेषान्तरमात्रेण शितैरग्निशिखोपमैः || ६-४४-१९||

Gita Press translation “In the mere twinkling of an eye Śrī Rāma struck down with six shafts resembling tongues of flame six prowlers of the night among the ogres.”

‘षष्’ gets प्रातिपदिकसञ्ज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is द्वितीया-बहुवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः ‘सुँ’, ‘औ’, ‘जस्’ etc. after the प्रातिपदिकम् ‘षष्’ । ‘षष्’ is a नित्यं बहुवचनान्त: शब्द:।

(1) षष् + शस् । ‘षष्’ gets षट्-सञ्ज्ञा by 1-1-24 ष्णान्ता षट्।

(2) षष् । By 7-1-22 षड्भ्यो लुक्, ‘शस्’ takes the लुक् elision since ‘षष्’ has the षट्-सञ्ज्ञा। Now ‘षष्’ gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्। This allows 8-2-39 to apply below.

(3) षड् । By 8-2-39 झलां जशोऽन्ते, a झल् letter occurring at the end of a पदम् is replaced by a जश् letter.

(4) षट् / षड् । By 8-4-56 वाऽवसाने, a झल् letter is optionally replaced by a चर् letter when nothing follows.

Questions:

1. Which word in the verse has समानाधिकरणम् with षट्?

2. Derive the षष्ठी-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् ‘षष्’।

3. Where is the सूत्रम् 7-1-22 षड्भ्यो लुक् used in the गीता in Chapter 18?

4. Can you spot a सुँट्-आगम: in the verse?

5. How would you say this in Sanskrit?
“Among all of you students, who (is) the expert in this subject?” Use the adjective प्रातिपदिकम् ‘निष्णात’ for ‘expert.’

6. The अमरकोश: gives eleven synonyms for the word ‘बाण:’ (प्रातिपदिकम् ‘बाण’ masculine, meaning ‘arrow.’) One of them is शर: (प्रातिपदिकम् ‘शर’ masculine) used in this verse. Please list the other ten.
पृषत्कबाणविशिखा अजिह्मगखगाऽऽशुगाः ।।२-८-८६।।
कलम्बमार्गणशराः पत्री रोप इषुर्द्वयोः ।।२-८-८७।।
(इति द्वादश ‘बाणस्य’ नामानि)

7. Which other सूत्रम् (that we have studied) defines the षट्-सञ्ज्ञा?

8. Please list the six terms that get the षट्-सञ्ज्ञा by the सूत्रम् 1-1-24 ष्णान्ता षट्।

Easy questions:

1. Where is the सूत्रम् 6-1-103 तस्माच्छसो नः पुंसि used in the verse? (This same सूत्रम् is used in the form ‘रामान्’)।

2. Derive the form शरैः (तृतीया-बहुवचनम्) from the प्रातिपदिकम् ‘शर’। (It follows the same steps as in रामै:)।