Namaste,
Today we will look at the formation of यस्मिन् used in the श्रीमद्भगवद्गीता 6.22
यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः।
यस्मिन् स्थितो न दुःखेन गुरुणापि विचाल्यते॥
यद् gets सर्वनामसंज्ञा as it is listed in 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि. It also gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्
The विवक्षा here is सप्तमी विभक्तिः एकवचनम् so the derivation begins with
(1) यद् + ङि
(2) य अ + ङि । 7-2-102 त्यदादीनामः mandates अ as आदेशः to यद् when विभक्तिः follows
(3) य + ङि । 6-1-97 अतो गुणे gives पररूपम् as एकादेशः
(4) यस्मिन् । 7-1-15 ङसिङ्योः स्मात्स्मिनौ replaces ङि with स्मिन्
Questions:
1. In step (2) the word विभक्तिः is used. Which rule defines it?
2. Where else does the word यस्मिन् come in the गीता?
3. In this श्लोक: there is another word which comes from the प्रातिपदिकम् “यद्” – which one is that? What is the विभक्ति:/वचनम्/लिङ्गम्?
4. How many places is 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः used in this श्लोक:?
5. The वृत्ति: for the rule 7-1-15 ङसिङ्योः स्मात्स्मिनौ reads “अतः सर्वनाम्न एतयोरेतौ स्तः।” From which rule(s) did we get the terms “अत:” and “सर्वनाम्न:” as अनुवृत्ति:?
6. In the word गुरुणा which rule was used to bring in the substitution “ना” in place of the प्रत्यय: टा? Which rule was used to change the न् to ण्?
7. Why didn’t the ending न् of स्मिन् become an इत् letter by 1-3-3 हलन्त्यम्?
8. “मित्रवद् आगम:, शत्रुवद् आदेश:” – Please explain this statement.
Namaste,
1. 1-4-104 विभक्तिश्च (Satishji’s notes: The 21 सुँप् affixes (nominal case endings listed in 4-1-2) and the 18 तिङ् affixes (verbal endings listed in 3-4-78) get the designation of विभक्ति:.)
2. ततः पदं तत्परिमार्गितव्यं यस्मिन् गता न निवर्तन्ति भूयः |
तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपद्ये यतः प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी || 15-4||
3. It is यम् (यं)
The विवक्षा is द्वितीया विभक्ति: , एकवचनम् , पुंलिङ्गे
यद् + अम् (7-2-102 त्यदादीनामः )
=> य अ + अम् (6-1-97 अतो गुणे )
=> य + अम् (6-1-107 अमि पूर्वः)
=> यम्
Now the सन्धि-कार्यम् between यम् and लब्ध्वा
यम् + लब्ध्वा (8-3-23 मोऽनुस्वारः)
=> यं लब्ध्वा
4. चापरम् => च + अपरम्
नाधिकम् => न + अधिकम्
गुरुणापि => गुरुणा + अपि
5. The अनुवृत्ति: of अत: comes from 7-1-9 अतो भिस ऐस् and सर्वनाम्नः comes from 7-1-14 सर्वनाम्नः स्मै.
6. It is 7-3-120 आङो नाऽस्त्रियाम् – Following a अङ्गम् having घि-सञ्ज्ञा, the affix “आङ्” is replaced by “ना”, but not in the feminine gender. ‘आङ्’ is an ancient name for the (instrumental singular) affix टा.
By 8-4-2 अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपि the न् is changed to ण्
( Satishji’s notes: The letter न् is replaced by ण् when either र् or ष् precedes, even if intervened by a letter of the अट्-प्रत्याहार: or by a letter of the क-वर्ग: or प-वर्गः or the term आङ् or नुँम् (अनुस्वारः) either singly or in any combination. )
7. By 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः ( Satishji’s notes: Any letter of the त-class (त्, थ्, द्, ध्, न्) or the letter स् or म् which is in a विभक्ति: does not get the designation इत् .)
8. An आदेशः is a substitute and either replaces a part or whole of the स्थानी ( where the operation takes place). So it is said to be शत्रुवत् (like an enemy) . Whereas आगमः is an augment which always attaches itself to the स्थानी without any substitution. That’s why it is said to be मित्रवत् (like a friend) .
Thank you Satishji.