Today we will look at the word “मातॄ:” from देवी-माहात्म्यम् 8-50:
स चापि गदया दैत्य: सर्वा एवाहन्त् पृथक् ।
मातॄ: कोपसमाविष्टॊ रक्तबीजो महासुर: ॥
मातृ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्. प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. are mandated by
4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्. The विवक्षा here is द्वितीया विभक्तिः बहु्वचनम् so we begin with
1. मातृ + शस्
2. मातृ + अस् 1-3-8 लशक्वतद्धिते gives इत्संज्ञा to श् and 1-3-9 तस्य लोपः causes it to disappear. 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the स् in शस् from getting इत्संज्ञा
3. मातॄस् 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः is applied.
4. मातॄः Applying रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुँ, 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः
Questions:
1. The declension of मातृ-शब्द: differs from that of the पितृ-शब्द: only in the द्वितीया-बहुवचनम् What is the form of पितृशब्द: in the द्वितीया-बहुवचनम्? Which सूत्रम् causes the difference?
2. In 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः what does प्रथमयोः mean ?
3. Please give the सन्धि-विच्छेद: of स चापि along with the relevant rules.
4. Why did 4-1-5 ऋन्नेभ्यो ङीप् not apply in the case of the feminine प्रातिपदिकम् “मातृ”?
Namaste,
1. In the case of पितृ-शब्दः, 6-1-103 तस्माच्छसो नः पुंसि applies (after applying 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः) and the स् of the affix शस् (द्वितीया-बहुवचनम्) is replaced by न्, giving the form पितॄन् .
2. From the वृत्तिः अकः प्रथमाद्वितीययोरचि पूर्वसवर्णदीर्घ एकादेशः स्यात् , which implies it is प्रथमा and द्वितीया विभक्ति: The समास: is “प्रथमा च द्वितीया च तयोः => प्रथमयोः”
3. सः, च, अपि
सस् + च { 6-1-132 एतत्तदोः सुलोपोऽकोरनञ्समासे हलि, Satishji’s notes: The affix सुँ (nominative singular case ending) applied to the प्रातिपदिकम् (nominal base) तद् or एतद् is dropped when any consonant (हल् ) follows.}
=> स च
च + अपि (6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः)
=> चापि
4. Because of 4-1-10 न षट्स्वस्रादिभ्यः ( Satishji’s notes: The feminine affixes do not come after words that have the षट् designation and स्वसृ etc. “स्वसा तिस्रश्चतस्रश्च ननान्दा दुहिता तथा। याता मातेति सप्तैते स्वस्रादय उदाहृताः॥” )
Thank you Satishji.