1. In which chapter of the गीता has the प्रातिपदिकम् “प्रिय” been used in the last word of the chapter?
Answer: The प्रातिपदिकम् “प्रिय” has been used in the last word of chapter Twelve in the following verse:
ये तु धर्म्यामृतमिदं यथोक्तं पर्युपासते |
श्रद्दधाना मत्परमा भक्तास्तेऽतीव मे प्रियाः || 12-20 ||

2. The form ववृषुः is derived from the verbal root √वृष् (वृषुँ सेचने हिंसासङ्क्लेशनयोश्च १. ८०३). Can you recall a सूत्रम् (which we have studied) in which पाणिनि: specifically mentions this verbal root?
Answer: पाणिनिः specifies the verbal root √वृष् (वृषुँ सेचने हिंसासङ्क्लेशनयोश्च १. ८०३) in the सूत्रम् 3-1-120 विभाषा कृवृषोः – The two verbal roots √कृ (डुकृञ् करणे ८. १०) and √वृष् (वृषुँ सेचने हिंसासङ्क्लेशनयोश्च १. ८०३) optionally take the affix “क्यप्”। Note: In the other case the affix “ण्यत्” is used as per 3-1-124 ऋहलोर्ण्यत्‌।

The विवक्षा in ववृषुः is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।
वृष् + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट्।
= वृष् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वृष् + झि । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= वृष् + उस् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “उस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा। Note: As per 1-2-5 असंयोगाल्लिट् कित्, the “उस्”-प्रत्यय: is कित् here. Therefore 1-1-5 क्क्ङिति च stops 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।
= वृष् वृष् + उस् । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य।
= वर् ष् वृष् + उस् । By 7-4-66 उरत्‌, 1-1-51 उरण् रपरः।
= व वृष् + उस् । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
= ववृषुः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

3. Why does 6-1-16 ग्रहिज्यावयिव्यधिवष्टिविचतिवृश्चतिपृच्छतिभृज्जतीनां ङिति च apply in the word जगृहतुः (used in the commentary) but not in the word जग्राह (used in the verses)? Both are derived from √ग्रह् (ग्रहँ उपादाने ९.७१).
Answer: The forms जगृहतुः and जग्राह are derived as follows:

जगृहतुः – The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, द्विवचनम्।
ग्रह् + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट्।
= ग्रह् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= ग्रह् + तस् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= ग्रह् + अतुस् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “अतुस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
In the next step 6-1-16 applies first (before 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य) as per the following परिभाषा – “सम्प्रसारणं तदाश्रितं च कार्यं बलवत्” – A सम्प्रसारणम् (ref. 1-1-45) operation, as well as an operation (6-1-108) which is dependent on it, possesses greater force (takes precedence over other operations which are simultaneously applicable.)
= ग् ऋ अ ह् + अतुस् । By 6-1-16 ग्रहिज्यावयिव्यधिवष्टिविचतिवृश्चतिपृच्छतिभृज्जतीनां ङिति च – The verbal roots √ग्रह (ग्रहँ उपादाने ९. ७१), √ज्या (ज्या वयोहानौ ९. ३४), √वय् (वयँ गतौ १. ५४७), √व्यध् (व्यधँ ताडने ४. ७८), √वश् (वशँ कान्तौ २. ७५), √व्यच् (व्यचँ व्याजीकरणे ६. १३), √व्रश्च् (ओँव्रश्चूँ छेदने ६. १२), √प्रच्छ् (प्रच्छँ ज्ञीप्सायाम् ६.१४९) and √भ्रस्ज् (भ्रस्जँ पाके ६. ४) take सम्प्रसारणम् (ref. 1-1-45 इग्यणः सम्प्रसारणम्) when followed by an affix which is a कित् or a ङित्।
Note: As per 1-2-5 असंयोगाल्लिट् कित्, the “अतुस्”-प्रत्यय: is a कित् here. This allows 6-1-16 to apply.
= गृह् + अतुस् । By 6-1-108 सम्प्रसारणाच्च।
= गृह् गृह् + अतुस् । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य।
= गर् ह् गृह् + अतुस् । 7-4-66 उरत्‌, 1-1-51 उरण् रपरः।
= ग गृह् + अतुस् । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
= ज गृह् + अतुस् । By 7-4-62 कुहोश्चुः, 1-1-50 स्थानेऽन्तरतमः।
= जगृहतुः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

जग्राह – The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोगः, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
ग्रह् + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट्।
= ग्रह् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= ग्रह् + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= ग्रह् + णल् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः।
= ग्रह् + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: The affix णल् which comes in place of the affix तिप् is a पित् as per 1-1-56 स्थानिवदादेशोऽनल्विधौ। By 1-2-5 असंयोगाल्लिट् कित्, a लिँट् affix which is not a पित् – does not have पकार: as a इत् – is considered to be a कित्। Since णल् is a पित् it does not become कित् by 1-2-5. For 6-1-16 ग्रहिज्यावयिव्यधिवष्टिविचतिवृश्चतिपृच्छतिभृज्जतीनां ङिति च to apply the affix has to be either कित् or ङित्। Since णल् is neither कित् nor ङित्, 6-1-16 does not apply here.
= ग्रह् ग्रह् + अ । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य। Note: As per 1-1-59 द्विर्वचनेऽचि, we apply 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य before applying 7-2-116 अत उपधायाः।
= ग ग्रह् + अ । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
= ज ग्रह् + अ । By 7-4-62 कुहोश्चुः, 1-1-50 स्थानेऽन्तरतमः।
= जग्राह । By 7-2-116 अत उपधायाः।

4. Can you spot an affix सन् in the verses?
Answer: An affix सन् can be seen in the form दिदृक्षया।

“दिदृक्ष” is a सन्नन्त-धातुः derived from the verbal root √दृश् (भ्वादि-गणः, दृशिँर् प्रेक्षणे , धातु-पाठः #१. ११४३)

दृश् + सन् । By 3-1-7 धातोः कर्मणः समानकर्तृकादिच्छायां वा – In order to express wish/desire, the affix सन् is optionally prescribed after a verbal root which underlies the object of and shares the same agent with the verbal root √इष् (इषुँ इच्छायाम् ६. ७८).
= दृश् + स । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्‌ stops 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
By 1-2-10 हलन्ताच्च – The affix सन् is considered to be a कित् (having ककारः as a इत्) when it begins with a झल् letter and follows a consonant adjoining a इक् letter. This allows 1-1-5 क्क्ङिति च to stop 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।
= दृश्स् दृश्स । By 6-1-9 सन्यङोः।
= दर् श्स् दृश्स । By 7-4-66 उरत्‌, 1-1-51 उरण् रपरः।
= द दृश्स । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
= दि दृश्स । By 7-4-79 सन्यतः।
= दि दृ ष् स । By 8-2-36 व्रश्च-भ्रस्ज-सृज-मृज-यज-राज-भ्राजच्छशां षः।
= दि दृ क् स । By 8-2-41 षढोः कः सि।
= दिदृक्ष । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययो:।
“दिदृक्ष” has धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

Now we form the feminine प्रातिपदिकम् “दिदृक्षा” from the सन्नन्त-धातुः “दिदृक्ष”।
दिदृक्ष + अ । By 3-3-102 अ प्रत्ययात्‌। Note: The affix “अ” gets आर्धधातक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।
= दिदृक्ष् + अ । By 6-4-48 अतो लोपः।
= दिदृक्ष । Note: Since the affix “अ” has the कृत्-सञ्ज्ञा by 3-1-93 कृदतिङ्, “दिदृक्ष” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
= दिदृक्ष + टाप् । By 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्‌।
= दिदृक्ष + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= दिदृक्षा । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

The विवक्षा is तृतीया-एकवचनम्।
दिदृक्षा + टा । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
= दिदृक्षा + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= दिदृक्षे + आ । By 7-3-105 आङि चापः।
= दिदृक्षया । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।

5. How would you say this in Sanskrit?
“The Self is dear to (of) everyone.” Use षष्ठी विभक्ति: with “everyone.”
Answer: आत्मा सर्वस्य प्रियः।

Advanced question:

1. Does the सूत्रम् 6-4-120 अत एकहल्मध्येऽनादेशादेर्लिटि work for the एकारादेश: in the from रेजे?  If not, can you find a सूत्रम् for performing this operation?
Answer: By 6-4-120 अत एकहल्मध्येऽनादेशादेर्लिटि, the अकार: of a अङ्गम् takes एकार: as the substitute and simultaneously there is लोप: (elision) of the अभ्यास:, when all the following conditions are satisfied:
(i) the अकार: is preceded and followed by a single (non-conjunct) consonant
(ii) the अङ्गम् is followed by a लिँट् affix which is कित्
(iii) in place of the first letter of the अङ्गम् there is no आदेश: (substitution) that is based on the लिँट् affix.
In the present case, there is no अकार: in the अङ्गम् ‘राज्’। There is instead a आकार:। Hence even though all other conditions are satisfied, 6-4-120 cannot apply.

The सूत्रम् 6-4-125 फणां च सप्तानाम् is used for the एकारादेश: in the from रेजे derived from the verbal root √राज् (राजृँ दीप्तौ १. ९५६).

The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
राज् + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट्।
= राज् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= राज् + त । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले।
= राज् + एश् । By 3-4-81 लिटस्तझयोरेशिरेच्, 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य।
= राज् + ए । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= राज् राज् + ए । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य।
= रा राज् + ए । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
= रेजे । By 6-4-125 फणां च सप्तानाम् – “ए” is optionally substituted for the अवर्णः (अकार:/आकारः) of a अङ्गम् consisting of any one of the seven verbal roots √फण् (फणँ गतौ १. ९५५), √राज् (राजृँ दीप्तौ १. ९५६), √भ्राज् (टुभ्राजृँ दीप्तौ १. ९५७), √भ्राश् (टुभ्राशृँ दीप्तौ १. ९५८), √भ्लाश् (टुभ्लाशृँ दीप्तौ १. ९५९), √स्यम् (स्यमुँ शब्दे १. ९६०) and  √स्वन् (स्वनँ शब्दे १. ९६१) and simultaneously there is लोप: (elision) of the अभ्यास:, when the प्रत्यय: following is either a –
(i) लिँट् affix which is कित्, or
(ii) “थल्” (मध्यम-पुरुष-एकवचनम्) affix which has a “इट्”-आगम:।
Note : By 1-2-5 असंयोगाल्लिट् कित्, a लिँट् affix which is not a पित् – does not have पकार: as a इत् – is considered to be a कित् (as having ककार: as a इत्), as long as there is no संयोग: (conjunction consonant) prior to the affix. Hence “एश्” is a कित्-प्रत्यय: here. This allows 6-4-125 to apply.

Note:
In आत्मनेपदम्, all the प्रत्ययाः are कित् and hence 6-4-125 applies to give  two alternate forms in each of the nine places:
प्रथम-पुरुष: –  रेजे/रराजे, रेजाते/ररजाते, रेजिरे/रराजिरे
मध्यम-पुरुष: –  रेजिषे/रराजिषे, रेजाथे/रराजाथे, रेजिध्वे/रराजिध्वे
उत्तम-पुरुष: –  रेजे/रराजे, रेजिवहे/रराजिवहे, रेजिमहे/रराजिमहे

In परस्मैपदम्, there is only one form when तिप् or मिप् follows but two alternate forms elsewhere:
प्रथम-पुरुष: –  रराज, रेजतुः/रराजतुः, रेजुः/रराजुः
मध्यम-पुरुष: –  रेजिथ/रराजिथ, रेजथुः/रराजथुः, रेज/रराज
उत्तम-पुरुष: –  रराज, रेजिव/रराजिव, रेजिम/रराजिम

 

Easy Questions:

1. Where has the सूत्रम् 8-3-14 रो रि been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 8-3-14 रो रि has been used in the verse in the सन्धि-कार्यम् between कुसुमैः + रेजे = कुसुमै रेजे।
कुसुमैस् + रेजे
= कुसुमैरुँ + रेजे । By 8-2-66 ससजुषो रुः।
= कुसुमैर् + रेजे । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= कुसुमै + रेजे । By 8-3-14 रो रि – The letter “र्” (referred to as रेफ:) is dropped when followed by the letter “र्”।

2. Which सूत्रम् is used for the टि-लोप: in the form पथि?
Answer: The सूत्रम् 7-1-88 भस्य टेर्लोपः has been used for the टि-लोप: in the form पथि (पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “पथिन्”, सप्तमी-एकवचनम्।)

पथिन् + ङि । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…।
= पथिन् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः। Here ‘पथिन्’ gets भ-सञ्ज्ञा by 1-4-18 यचि भम्।
= पथ् + इ । By 7-1-88 भस्य टेर्लोपः – When “पथिन्”, “मथिन्” or “ऋभुक्षिन्” has the भ-सञ्ज्ञा, its टि-भागः takes लोपः। As per 1-1-64 अचोऽन्त्यादि टि, the टि-भागः of ‘पथिन्’ is ‘इन्’।
= पथि ।