1. Where has the word बुधः been used in Chapter Five of the गीता?
Answer: The word बुधः has been used in the following verse:
ये हि संस्पर्शजा भोगा दुःखयोनय एव ते |
आद्यन्तवन्तः कौन्तेय न तेषु रमते बुधः || 5-22||

2. Commenting on the सूत्रम् 3-1-135 इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः, the सिद्धान्तकौमुदी says वासरूपविधिना ण्वुल्तृचावपि । क्षेपक: । क्षेप्ता । Please explain.
Answer: The forms क्षेपक: and क्षेप्ता are derived from the verbal root √क्षिप् (क्षिपँ प्रेरणे ४. १५, क्षिपँ प्रेरणे ६. ५). क्षेपकः is formed using the affix “ण्वुल्” and क्षेप्ता is formed using the affix “तृच्”।

The कृदन्त-प्रातिपदिकम् “क्षेपक” is derived as follows:
क्षिप् + ण्वुल् । By 3-1-133 ण्वुल्तृचौ।
Note: As per 3-4-67 कर्तरि कृत्‌, the affixes “ण्वुल्” and “तृच्” are used in the sense of the agent of the action.
= क्षिप् + वु । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः। Note: “वु” gets आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।
= क्षिप् + अक । By 7-1-1 युवोरनाकौ।
= क्षेप् + अक । By 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।
= क्षेपक । “क्षेपक” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

The विवक्षा is पुंलिङ्गे, प्रथमा-एकवचनम्।
क्षेपक + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
= क्षेपक + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= क्षेपकः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

The कृदन्त-प्रातिपदिकम् “क्षेप्तृ” is derived as follows:
क्षिप् + तृच् । By 3-1-133 ण्वुल्तृचौ।
= क्षिप् + तृ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः। Note: “तृ” gets आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।
Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् stops the “इट्”-आगम: (for “तृ”) which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
= क्षेप् + तृ । By 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।
= क्षेप्तृ । “क्षेप्तृ” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

The विवक्षा is पुंलिङ्गे, प्रथमा-एकवचनम्।
= क्षेप्तृ + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…। The प्रत्यय: “सुँ” has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा here by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य।
= क्षेप्तृ + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= क्षेप्त् अनँङ् + स् । By 7-1-94 ऋदुशनस्पुरुदंसोऽनेहसां च, 1-1-53 ङिच्च।
= क्षेप्त् अन् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= क्षेप्तान् + स् । By 6-4-11 अप्-तृन्-तृच्-स्वसृ-नप्तृ-नेष्टृ-त्वष्टृ-क्षत्तृ-होतृ-पोतृ-प्रशास्तॄणाम्।
= क्षेप्तान् । By 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्। Now “क्षेप्तान्” gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्।
= क्षेप्ता । By 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य।

Note: The use of both the affixes “ण्वुल्” and “तृच्” is made possible by the rule 3-1-94 वाऽसरूपोऽस्त्रियाम् – In this “धातोः” अधिकारः (running from 3-1-91 up to the end of Chapter Three of the अष्टाध्यायी) a non-uniform affix (in the present example – the affix “क”) prescribed by an exception (अपवादः) rule (in the present example – 3-1-135 इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः) only optionally blocks the introduction of its general (उत्सर्गः) counterpart (in the present example – “ण्वुल्” and “तृच्”) , as long as the affixes are not in the “स्त्रियाम्” अधिकारः (running from 3-3-94 स्त्रियां क्तिन् up to 3-3-112 आक्रोशे नञ्यनिः।) Note: An affix is असरूपः (non-uniform) with another affix if, after removing the इत् letters, the two affixes don’t have the same form.

3. Commenting on the सूत्रम् 3-1-135 इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः, the काशिका says देवसेवमेषादय: पचादौ पठितव्या:। Please explain.
Answer: Why doesn’t the सूत्रम् 3-1-135 इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः apply in the forms “देव”, “सेव” and “मेष”? If the affix “क” were to be used in these forms we would not get the गुणादेश: because it would be blocked by 1-1-5 क्क्ङिति च। The काशिका says that the forms “देव”, “सेव”, “मेष” are to be derived by adding the affix “अच्” by 3-1-134 नन्दिग्रहिपचादिभ्यो ल्युणिन्यचः। The forms “देव”, “सेव”, “मेष” are considered to belong to the पचादि-गणः। Their inclusion in the पचादि-गणः allows us to set aside 3-1-135 इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः and use the affix “अच्” instead.

“देव” is derived from the verbal root √दिव् (दिवुँ क्रीडाविजिगीषाव्यवहारद्युतिस्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु ४. १) as follows:
दिव् + अच् । By 3-1-134 नन्दिग्रहिपचादिभ्यो ल्युणिन्यचः।
= दिव् + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= देव् + अ । By 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च। (Note: If the affix “क” were to be applied (instead of “अच्”), 1-1-5 क्क्ङिति च would block 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च and we would not get the form “देव”)।
= देव । “देव” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

Similalry “सेव” is derived from the verbal root √सिव् (षिवुँ तन्तुसन्ताने ४. २) and “मेष” is derived from the verbal root √मिष् (मिषुँ [सेचने]१. ७९५, मिषँ स्पर्धायाम् ६. ७९).

4. Which सूत्रम् is used for the इकारादेश: in the form बिभृयात्?
Answer: The सूत्रम् 7-4-76 भृञामित्‌ is used for the इकारादेश: in the form बिभृयात् derived from √भृ (जुहोत्यादि-गणः, डुभृञ् धारणपोषणयोः, धातु-पाठः #३.६).

The विवक्षा is विधिलिँङ, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
भृ + लिँङ् । By 3-3-161 विधिनिमन्त्रणामन्त्रणाधीष्टसंप्रश्नप्रार्थनेषु लिङ्।
= भृ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= भृ + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= भृ + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-9 तस्य लोपः।
= भृ + त् । By 3-4-100 इतश्च।
= भृ + यासुट् त् । By 3-4-103 यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= भृ + यास् त् । The उकार: in यासुट् is for pronunciation only (उच्चारणार्थम्)। The टकार: is an इत् by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।
= भृ + शप् + यास् त् । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= भृ + यास् त् । By 2-4-75 जुहोत्यादिभ्यः श्लुः।
= भृ भृ + यास् त् । By 6-1-10 श्लौ।
= भिर् भृ + यास् त् । By 7-4-76 भृञामित्‌, when followed by “श्लु”, the ending letter of a reduplicate (अभ्यासः – ref. 6-1-4 पूर्वोऽभ्यासः) of √भृ (डुभृञ् धारणपोषणयोः #३. ६), √मा (माङ् माने शब्दे च #३. ७) and √हा (ओहाङ् गतौ #३.८) gets replaced by a इकारः। By 1-1-51 उरण् रपरः, in the place of ऋवर्ण: if an अण् letter (“अ/आ”, “इ/ई”, “उ/ऊ”) comes as a substitute, it is always followed by a “रँ” (“र्”, “ल्”) letter.
= भि भृ + यास् त् । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
= भि भृ + या त् । By 7-2-79 लिङः सलोपोऽनन्त्यस्य।
= बिभृयात् । By 8-4-54 अभ्यासे चर्च, 1-1-50 स्थानेऽन्तरतमः।

5. Where has the सूत्रम् 8-2-35 आहस्थः been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 8-2-35 आहस्थः has been used in the form आत्थ derived from √ब्रू (ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि, धातु-पाठः #२. ३९).

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, मध्यम-पुरुषः, एकवचनम्।
ब्रू + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= ब्रू + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= ब्रू + सिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= आह् + थल् । By 3-4-84 ब्रुवः पञ्चानामादित आहो ब्रुवः, 1-3-10 यथासंख्यमनुदेशः समानाम्।
= आह् + थ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= आह् + शप् + थ । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= आह् + थ । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः।
= आथ् + थ । By 8-2-35 आहस्थः – The हकारः of the verbal form “आह्” gets थकारः as the replacement when followed by a letter of the झल्-प्रत्याहारः।
= आत्थ । By 8-4-55 खरि च।

6. How would you say this in Sanskrit?
“A wise man should not behave in this manner.” Use the अव्ययम् ‘इत्थम्’ for ‘in this manner.’
Answer: बुधः इत्थम् न वर्तेत = बुध इत्थं न वर्तेत।
अथवा –
बुधः इत्थम् न आचरेत् = बुध इत्थं नाचरेत्।

Easy questions:

1. In the verses, where has the verbal root √इ (इण् गतौ २. ४०) been used in a तिङन्तं पदम्?
Answer: The verbal root √इ (इण् गतौ, अदादि-गणः, धातु-पाठः #२. ४०) has been used in a तिङन्तं पदम् in the form अभ्येति।

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
इ + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट् ।
= इ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= इ + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= इ + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= इ + शप् + ति । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= इ + ति । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः।
= एति । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।

“अभि” is the उपसर्गः (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे, 1-4-80 ते प्राग्धातोः।)
अभि + एति = अभ्येति । By 6-1-77 इको यणचि।

2. Where has the सूत्रम् 7-3-107 अम्बार्थनद्योर्ह्रस्वः been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 7-3-107 अम्बार्थनद्योर्ह्रस्वः has been used in the form (हे) साध्वि (स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “साध्वी”, सम्बुद्धि:) and (हे) राजपुत्रि (स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “राजपुत्री”, सम्बुद्धि:)।

(हे) साध्वी + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्… । Here “सुँ” has सम्बुद्धि-सञ्ज्ञा by 2-3-49 एकवचनं सम्बुद्धिः। “साध्वी” has the नदी-सञ्ज्ञा by 1-4-3 यू स्त्र्याख्यौ नदी।
= (हे) साध्वी + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= (हे) साध्वि + स् । By 7-3-107 अम्बाऽर्थनद्योर्ह्रस्वः, an अङ्गम् that has the meaning of अम्बा (mother) or ends in a term having the नदी-सञ्ज्ञा, gets substituted by a short vowel if सम्बुद्धि: (vocative singular affix) follows.
= (हे) साध्वि । By 6-1-69 एङ्ह्रस्वात् सम्बुद्धे:।

Similarly, (हे) राजपुत्रि।