धेनूनाम् fGp
Today we will look at the formation of धेनूनाम् (fGp) used in श्रीमद्भागवतम् Sb10-5-3
धेनूनां नियुते प्रादाद्विप्रेभ्यः समलङ्कृते ।
तिलाद्रीन्सप्त रत्नौघशातकौम्भाम्बरावृतान् ।।
धेनु gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्. Also, by 1-4-7 शेषो घ्यसखि धेनु gets घिसंज्ञा. प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. are mandated by 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्. The विवक्षा here is षष्ठी विभक्तिः बहुवचनम् so we begin with
1. धेनु + आम्
2. धेनु + नुँट् आम् । 7-1-54 ह्रस्वनद्यापो नुँट् gives नुँट् as आगमः to आम्. By 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ this आगमः attaches to the beginning of आम्
3. धेनु + नाम् । ट् gets इत् संज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् whereas उँ gets इत् संज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and both disappear by 1-3-9 तस्य लोपः
4. धेनूनाम् । 6-4-3 नामि gives दीर्घः to उ
Questions:
1. Of the 24 forms that can be declined for धेनुशब्दः
a) How many are derived using नदीसंज्ञा ?
b) How many are derived using घिसंज्ञा ?
Explain by quoting relevant sutras in each case.
2. In line 1 of the verse, we see विप्रेभ्यः समलङ्कृते – what are the sandhi rules happening between these two words?
3. In step 1, why did the ending म् of the प्रत्यय: आम् not get the इत्-संज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम्?
4. Where does the word धेनूनाम् appear in the गीता?
श्रियम् fAs
नमः सर्वेभ्यः।
Today we will look at the derivation of the word श्रियम् in चण्डिकाध्यानम् 14
विधेहि देवि कल्याणं विधेहि विपुलां श्रियम्।
रूपं देहि जयं देहि यशो देहि द्विषो जहि॥
(1) श्री + अम् – सुँप् प्रत्ययाः are ordained by 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् । of which we get the अम् प्रत्ययः because we are deriving the accusative singular form.
(2) श्रिय् + अम् – इ्यँङ् आदेशः is ordained by 6-4-77 अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ । The अँकारः and ङकारः of इयँङ् get इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् । and 1-3-3 हलन्त्यम् । respectively and take लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः । Because ङकारः is an इत्, by 1-1-53 ङिच्च । only the last अल् is replaced.
(3) श्रियम् – Is the final form
Questions for today:
1. Why was 6-1-107 अमि पूर्वः । not applied and we went for the इयँङ् आदेशः?
2. Which sutram defines what is लोपः?
3. What are the तिङन्त-पदानि in this श्लोकः? What लकारः are they in?
श्रियः fNp
Today we will look at the formation of श्रियः used in श्रीमद्भागवतम् Sb7-9-23
दृष्टा मया दिवि विभोऽखिलधिष्ण्यपानाम् आयुः श्रियो विभव इच्छति याञ्जनोऽयम् ।
येऽस्मत्पितुः कुपितहासविजृम्भितभ्रूविस्फूर्जितेन लुलिताः स तु ते निरस्तः ।।
श्री is a feminine form derived from the धातुः श्रिञ् सेवायाम्. The विवक्षा here is प्रथमा विभक्तिः बहुवचनम् so we begin the derivation with
1. श्री + जस्
2. श्री + अस् । 1-3-7 चुटू gives इत्संज्ञा to ज् and 1-3-9 तस्य लोपः causes it to disappear. 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the स् in जस् from getting इत्संज्ञा
3. श्रियँङ्+ अस् । The application of 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः is prevented by 6-1-105 दीर्घाज्जसि च. 6-4-77 अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ gives इयँङ् as आदेशः to श्री. By 1-1-53 ङिच्च this आदेशः applies to the last अल् in श्री, i.e. to ईकारः
4. श्रिय् + अस् । अँ gets इत्संज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, ङ् gets इत्संज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् and both disappear by 1-3-9 तस्य लोपः
5. श्रियः । Applying रुँत्व-विसर्गौ (8-2-66 ससजुषो रुँ, 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः)
Questions:
1. Does श्री get नदी-संज्ञा? Justify your answer with the relevant sutra.
2. In step 3, how many of the conditions required to apply 6-4-82 एरनेकाचोऽसंयोगपूर्वस्य were not satisfied?
3. In the first line of the verse, by which sutra did यान् + जनः get converted to याञ्जनः ?
स्त्रीम् fAs
नमः सर्वेभ्यः।
Today we will look at the formation of स्त्रीम् (fAs) from verse रामायणम् R3-55-37
न चापि रावणः कांचिन्मूर्ध्ना स्त्रीं प्रणमेत ह|
एवमुक्त्वा दशग्रीवो मैथिलीं जनकात्मजाम्|
कृतान्तवशमापन्नो ममेयमिति मन्यते॥
(1) स्त्री + अम्।
(2) स्त्री + अम्। मकारः in अम् is not an इत् letter by 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः ।
(3) स्त्री + अम्। By 6-4-80 वाऽम्शसोः ।, the ईकारः of स्त्री gets the इयँङ् आदेशः optionally when followed by अम् or शस्. This derivation is the non-इयँङ् derivation.
(4) स्त्रीम्। By, 6-1-107 अमि पूर्वः ।, the ईकारः of स्त्री and the अकारः of अम् get the पूर्वरूपम् as a single substitute.
Please try to answer the following questions:
1. Why did the ending मकार: in मैथिलीम् become an अनुस्वार:, but the ending मकार: in आत्मजाम् did not?
2. We have learnt through many examples in the रामायणम् class that the प्रत्यय: क्त्वा is used where there is a single doer (समान-कर्ता) doing two actions. The पाणिनि-सूत्रम् is समानकर्तृकयोः पूर्वकाले 3-4-21. The verb of the earlier action takes the प्रत्यय: क्त्वा In this verse that verb is वच् – giving the form उक्त्वा. Who is the समानकर्ता here and what is his/her later action?
3. The अव्ययम् “इति” is used as an end-quote. The open-quote is not specifically indicated, so it is up to us to find out (from the context) where the quotation begins. We have इति in the last line of the example. Can someone figure out where the quotation begins?
स्त्री
There is no feminine word which is declined like स्त्री because 1-4-4 नेयङुवङ्स्थानावस्त्री specifically excludes स्त्री (which means स्त्री can take the आदेश: इयँङ् and also keep the नदी-संज्ञा). Also 6-4-79 स्त्रियाः and 6-4-80 वाऽम्शसोः are specific to the प्रातिपदिकम् स्त्री.
Questions:
1. Which पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् that we studied also has a unique declension? Which are the rules that make it unique?
2. In this verse Sb11-16-13 from श्रीमद्भागवतम् what is the विभक्तिः and वचनम् of विष्णू in the second line? How was it formed?
इन्द्रोऽहं सर्वदेवानां वसूनामस्मि हव्यवाट् ।
आदित्यानामहं विष्णू रुद्राणां नीललोहितः ।।
स्त्रियम् fAs
Namaste,
Today we’ll look at the formation of स्त्रियम् (fAs) from verse श्रीमद्भागवतम् Sb1-14-41
कच्चित्त्वं ब्राह्मणं बालं गां वृद्धं रोगिणं स्त्रियम् ।
शरणोपसृतं सत्त्वं नात्याक्षीः शरणप्रदः ।।
स्त्री ends in the feminine affix ङीप्. Thereby by 4-1-1 ङ्याप्प्रातिपदिकात् we can add प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after it. Moreover, it gets नदीसंज्ञा by 1-4-3 स्त्र्याख्यौ नदी. The विवक्षा here is द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् so we begin with
(1) स्त्री + अम् ।
(2) स्त्री + अम् । मकारः in अम् doesn’t get इत्संज्ञा by 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः
(3) स्त्रियँङ् + अम् । 6-4-79 स्त्रियाः gives इयँङादेशः to स्त्री when अजादिप्रत्ययः follows.
(4) स्त्रिय् + अम् । अँ gets इत्संज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, ङ् gets इत्संज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् 1-3-3 and both disappear by 1-3-9 तस्य लोपः
(5) स्त्रियम् ।
Questions:
1. In step (3), how do we know that the अकारः in इयँङ् is अनुनासिकः ?
2. Is there an alternate form for द्वितीया विभक्तिः एकवचनम् of स्त्रीशब्दः? If so, show its derivation along with the relevant sutras.
3. Give the सन्धिविच्छेदः along with sutra(s) in नाज्झलौ (this is Panini sutra 1-1-10)
स्त्रियौ fNd
Today we will look at the formation of स्त्रियौ fNd used in verse 3.27.1 योगवासिष्ठः।
तस्मिन् गिरितटे ग्रामे तस्य मण्डपकोटरे ।
अन्तर्धिमाश्वाययतुस्तत्रस्थे एव ते स्त्रियौ ।।
‘स्त्री’ ends in the feminine affix ‘ङीप्’। Therefore by 4-1-1 ङ्याप्प्रातिपदिकात् we can add प्रत्ययाः ‘सुँ’, ‘औ’, ‘जस्’ etc. after it. The विवक्षा here is प्रथमा विभक्तिः, द्विवचनम्।
(1) स्त्री + औ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
(2) स्त्र् इयँङ् + औ । By 6-4-79 स्त्रियाः – There is a substitution of ‘इयँङ्’ in place of the term ‘स्त्री’ when followed by an affix beginning with a vowel. Note: As per 1-1-53 ङिच्च only the ending letter ‘ई’ of ‘स्त्री’ is replaced by ‘इयँङ्’।
(3) स्त्र् इय् + औ । अनुबन्ध-लोप: (elision of the इत् letters) by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= स्त्रियौ ।
Questions:
1. In the श्लोक: why has no सन्धि: been done between तत्रस्थे + एव?
2. Which rule would have applied in step 2 if we did not have the rule 6-4-79 स्त्रियाः ?
Recent Comments