नमः सर्वेभ्यः।

Today we will look at the form भ्रुवौ fAd (स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “भ्रू”, द्वितीया-द्विवचनम्) from the देवी-कवचम् 23.

शिखामुद्योतिनी रक्षेदुमा मूर्ध्नि व्यवस्थिता।
मालाधरी ललाटे च भ्रुवौ रक्षेद्यशस्विनी॥

(1) भ्रू + औट् – The सुँप्-प्रत्ययाः are ordained by 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌ । Since our विवक्षा is to form the द्वितीया द्विवचनं रूपम्, the corresponding प्रत्ययः औट् is added.

(2) भ्रुवँङ् + औ – The टकारः of औट् gets इत् सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् । and takes लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः । The ऊकारः of भ्रू gets the उवँङ्-आदेशः by 6-4-77 अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ ।

(3) भ्रुवौ – The अनुनासिक-अकारः and ङकारः gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् । and 1-3-3 हलन्त्यम् । respectively and take लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः । to give the final form.

Question:

1. What is the function of टकारः as इत् letter in the प्रत्ययः औट्? Does it cause any difference in form between the प्रथमा and द्वितीया द्विवचनं रूपम् of any प्रातिपदिकम्?

2.  In step 2, why did the आदेश: उवँङ् not replace the entire term भ्रू as per the rule 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य?

3. Where is the प्रातिपदिकम् “भ्रू” used in the गीता?

4. Where is the rule 6-1-107 अमि पूर्वः used in this श्लोक:?

5. In the absence of 6-4-77 अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ, would we have applied 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः in step 2?

नमः सर्वेभ्यः।

Today we will look at the सप्तमी एकवचनं रूपम् नासिकायाम् from देवी-कवचम् 26.

नासिकायां सुगन्धा च उत्तरोष्ठे च चर्चिका।
अधरे चामृतकला जिह्वायां च सरस्वती॥

(1) नासिका + ङि – The सुँप्-प्रत्ययाः are ordained by 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌ । of which the प्रत्ययः for the सप्तमी-एकवचनम् is ङि.

(2) नासिका + आम् – ङि gets the आम्-आदेशः by 7-3-116 ङेराम्नद्याम्नीभ्यः । The entire प्रत्ययः is replaced by the परिभाषा 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य ।

(3) नासिका + या आम् – आम् gets the याडागमः by 7-3-113 याडापः । The टकारः of याट् is an इत् letter (by 1-3-3 हलन्त्यम्), whose प्रयोजनम् is to place the आगमः in front of आम् by the rule 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ ।

(4) नासिकायाम् – Final form obtained by सवर्ण-दीर्घ-सन्धिः (6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः ।)

Questions:

1. The वृत्तिः of 7-3-113 याडापः । reads आपो ङितो याट्। We have an आबन्ताङ्गम्. However, आम् does not have ङकारः as an इत्-letter. What is the rationale for applying 7-3-113 then, to get the याडागमः?

2.  Can you spot where in the शलोक: there is a violation of a सन्धि-नियम:?  What could be the reason that the सन्धिकार्यम् has not been done?

3. There is another word in the श्लोक: where the आगम: याट् is present.  Which one is it?  What is the प्रातिपदिकम्?

4. We don’t really need to use 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य in step 2.  Why not?

5. Why is the ending म् of the प्रत्यय: आम् not an इत् by 1-3-3  हलन्त्यम्?

6.  Where is the प्रातिपदिकम् “नासिका” used in the गीता?  (It is part of a compound word.)

Namaste,

Today we will look at the derivation of the word तस्याम् from भगवद्गीता – 2.69

या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी |
यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः ||

The विभक्ति: of तस्याम् is सप्तमी एकवचनम् of  “तद्” प्रातिपदिकम् used in स्त्रीलिङ्गे

1.  तद्  gets the प्रातिपदिक-संज्ञा  by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम् and gets the सर्वनाम-संज्ञा  1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि

The विवक्षा  is to get  the  सप्तमी विभक्ति: एकवचन-रूपम्, so we start with तद् + ङि by applying 4-1-1 ङ्याप्प्रातिपदिकात्‌ and 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌

2.  तद् + ङि = त अ + ङि  = त + ङि   By the  application of  7-2-102 त्यदादीनामः, 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य and 6-1-97 अतो गुणे

3.  त टाप् + ङि  Since we are deriving a feminine form, we have to add the प्रत्ययः  टाप् to त using 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्

The beginning ट् of टाप् gets the इत्-संज्ञा by चुटू 1-3-7 and the ending प् gets the इत्-संज्ञा by हलन्त्यम् 1-3-3.  Both disappear by तस्य लोपः 1-3-9.

4.  त आ + ङि = ता + ङि by 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः

5.  ता  + इ  अनुबन्धलोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः

6.  त  + स्याट् + इ  7-3-114 सर्वनाम्नः स्याड्ढ्रस्वश्च,   1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ

7.  त  + स्या  + आम्  (ट् is an इत् by 1-3-3 हलन्त्यम् and is dropped  by 1-3-9 तस्य लोपः and आम् replaces ङि  by 7-3-116 ङेराम्नद्याम्नीभ्यः )

8. We apply  6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः to get तस्याम्

Questions:

1.  Could we have used 6-1-90 आटश्च instead of 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः in step 8?

2.  In the सूत्रम् 7-2-102 त्यदादीनामः which सर्वनाम-शब्दा: are referred to by “त्यदादीनाम्”?

3.  What is the difference between सर्वनाम-स्थानम् and सर्वनाम-शब्द:?

4.  Which feminine noun in the श्लोक: is referred to by the pronoun तस्याम्?

5.  A feminine form of the  प्रातिपदिकम् “तद्” is used in the गीता in chapter 14 in the first five verses.  Can someone spot which one it is?  Why was the आगम: स्याट् not used in that form?

6.  In step 3, since the प्रत्यय: टाप् has टकार: as an इत्, why did it not go to the beginning of त by 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ?

नमः सर्वेभ्यः।

Today we will look at the प्रथमा एकवचनं रूपम् of the प्रातिपदिकं सिद्धिदातृ in the feminine. It appears in देवी-कवचम् 5.

नवमं सिद्धिदात्री च नवदुर्गाः प्रकीर्तिताः।
उक्तान्येतानि नामानि ब्रह्मणैव महात्मना॥

(1) सिद्धिदातृ + ङीप् – Since our विवक्षा is to form feminine gender forms, the feminine affixes are to be added. In this case, since we have a ऋदन्त-प्रातिपदिकम्, by 4-1-5 ऋन्नेभ्यो ङीप्‌ ।, the ङीप्-प्रत्ययः is ordained.

(2) सिद्धिदात्री – The ङकारः and पकारः of ङीप् get इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-8 लशक्वतद्धिते । and 1-3-3 हलन्त्यम् । respectively, and take लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः । Then, यण् सन्धिः happens by 6-1-77 इको यणचि । to give the ङीप्-प्रत्ययान्त-शब्दः.

(3) सिद्धिदात्री + स् – The सुँप्-प्रत्ययाः are ordained by 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌ । and we get सुँ because we are deriving the प्रथमा एकवचनं रूपम्. The अनुनासिक-स्वरः in the प्रत्ययः gets इत्-स़ञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् । and takes लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः ।

(4) सिद्धिदात्री – The सकारः of the सुँ प्रत्ययः gets the अपृक्त-सञ्ज्ञा by 1-2-41 अपृक्त एकाल् प्रत्ययः । and takes लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल् । to give the final form.

Questions:

1. If we take the लक्ष्मी-शब्दः, the final form would have been लक्ष्मीः  Why does the सकारः not take लोपः in this case, as opposed to a case like that of सिद्धिदात्री?

2. In the second step, does सिद्धिदात्री have the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा? If not, what is the basis for adding the सुँप्-प्रत्ययाः? (Hint: Check out the वृत्तिः for the सूत्रम् 4-1-2.  Are the conditions satisfied?)

3.  Please do सन्धि-विच्छेद: of उक्तान्येतानि and ब्रह्मणैव  Please mention the relevant rules.

4. The word महात्मना is in समानाधिकरणम् with another word in the श्लोक:   Which one is that?  (When two words are in समानाधिकरणम् they refer to the same thing or person.  This means that they will generally have the same gender, number and case.)

नमः सर्वेभ्यः।

Today we will look at the derivation of sixth case singular form देव्याः in the verse देवी-कवचम् 2.

अस्ति गुह्यतमं विप्र सर्वभूतोपकारकम्।
देव्यास्तु कवचं पुण्यं तच्छृणुष्व महामुने॥

(1) देवी + अस् – The सुँप्-प्रत्ययाः are ordained by 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌ । Since our विवक्षा is to form the षष्ठी एकवचनं रूपम्, we take the corresponding प्रत्ययः ङस्. ङकारः gets the इत् सञ्ज्ञा by 1-3-8 लशक्वतद्धिते । and takes लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः ।

(2) देवी + आट् अस् – By 1-4-3 यू स्त्र्याख्यौ नदी ।, देवी gets the नदी सञ्ज्ञा. This triggers the आडागमः by 7-3-112 आण्नद्याः ।

(3) देवी + आस् – The आ of the आगमः and the अ of अस् get a वृद्धिः letter as a single substitute by 6-1-90 आटश्च ।

(4) देव्याः – Final form by performing यण्-सन्धिः (6-1-77 इको यणचि ।) and by रुँत्व-विसर्गौ (8-2-66 ससजुषो रुः । and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः ।)

Questions:

1. In the second step, why was the आगमः added to the beginning of the प्रत्ययः? How do we decide where to add it?
2. There are two words in the श्लोक: which have been used in the sense of सम्बोधने (address) – which are they?  What is the प्रातिपदिकम् in each case?

3. Do सन्धि-विच्छेद: of तच्छृणुष्व – please mention the relevant rules.

4.  In the compound महामुने which प्रातिपदिकम् was used to get the form “महा”? – we have seen some examples of this in the रामायणम् class.

Today we will look at the word “मातॄ:” from देवी-माहात्म्यम् 8-50:

स चापि गदया दैत्य: सर्वा एवाहन्त् पृथक् ।

मातॄ: कोपसमाविष्टॊ रक्तबीजो महासुर: ॥

मातृ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्‍ययः प्रातिपदिकम्.  प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. are mandated by

4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्. The विवक्षा here is द्वितीया विभक्तिः बहु्वचनम् so we begin with

1. मातृ + शस्

2. मातृ + अस्  1-3-8 लशक्वतद्धिते gives इत्संज्ञा to श् and 1-3-9 तस्य लोपः causes it to disappear. 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the स् in शस् from getting इत्संज्ञा

3. मातॄस्   6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः is applied.

4. मातॄः   Applying रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुँ, 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः

Questions:

1. The declension of मातृ-शब्द: differs from that of the पितृ-शब्द: only in the द्वितीया-बहुवचनम्  What is the form of पितृशब्द: in the द्वितीया-बहुवचनम्?  Which सूत्रम् causes the difference?

2.  In 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः what does प्रथमयोः mean ?

3. Please give the सन्धि-विच्छेद: of स चापि along with the relevant rules.

4. Why did 4-1-5 ऋन्नेभ्यो ङीप् not apply in the case of the feminine प्रातिपदिकम् “मातृ”?

Today we will look at the word “धिय:” from the गायत्री-मन्त्र: – “धियो यो न: प्रचोदयात्“

धी gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्‍ययः प्रातिपदिकम्.  प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. are mandated by

4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्. The विवक्षा here is द्वितीया विभक्तिः बहुवचनम् so we begin with

1. धी + शस्

2. धी+ अस् । 1-3-8 लशक्वतद्धिते gives इत्संज्ञा to श् and 1-3-9 तस्य लोपः causes it to disappear. 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the स् in शस् from getting इत्संज्ञा

3. धियँङ्+ अस् । 6-4-77 अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ gives इयँङ् as आदेशः to धी. By 1-1-53 ङिच्च this आदेशः applies to the last अल् in धी, i.e. to ईकारः

4. धिय् + अस् । अँ gets इत्संज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and ङ् gets इत्संज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् and both disappear by 1-3-9 तस्य लोपः

5. धियः Applying रुँत्व-विसर्गौ (8-2-66 ससजुषो रुँ, 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः)

Questions:

1. Which rule would have applied after step 2 if 6-4-77 were not there? What would have been the (undesired) form?

2. Why did 6-4-82 एरनेकाचोऽसंयोगपूर्वस्य not apply in step 3? Which required condition(s) was/were not satisfied?

3. Among the 24 forms in the declension table of the प्रातिपदिकम् “धी” how many are the form “धिय:”?

4.  The ending ईकार: of the term “धी” comes from a धातु: (Otherwise we couldn’t have used 6-4-77)  Which धातु: is it?

5.  The प्रातिपदिकम् in the word “यो” is “यद्”  Though we have not yet discussed consonant-ending stems, we have covered all the rules required to derive this form.  Can you show the derivation?

Today we will look at the word भ्रुवो: from the following verse of the गीता –

स्पर्शान्कृत्वा बहिर्बाह्यांश्चक्षुश्चैवान्तरे भ्रुवोः |

प्राणापानौ समौ कृत्वा नासाभ्यन्तरचारिणौ || 5-27||

भ्रू gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्‍ययः प्रातिपदिकम्.  प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. are mandated by 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्. The विवक्षा here is षष्ठी विभक्तिः द्विवचनम् so we begin with

1. भ्रू+ ओस्

2.भ्रुव् + ओस् – उवँङ् आदेशः is ordained by 6-4-77 अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ The अँकारः and ङकारः of उवँङ् get इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-3 हलन्त्यम् । respectively and take लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः Because ङकारः is an इत्, by 1-1-53 ङिच्च only the last अल् is replaced.

3. भ्रुवोस्

4. भ्रुवोः Applying रुँत्व-विसर्गौ (8-2-66 ससजुषो रुँ, 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः)

Questions:

1. The rule 1-1-53 ङिच्च is intended to stop another rule from applying.  Which one is that?

2. In the absence of 6-4-77 अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ which rule would have applied and what would have been the (undesired) form?

3. What is the सन्धिविच्छेदः in बहिर्बाह्यांश्चक्षुश्चैवान्तरे ?  Please mention the appropriate rules involved.

4.  There is an उवँङ् आदेश: in the last ten verses of the गीता (Chapter 18).  Can someone spot that one?  What is the प्रातिपदिकम् there?  How come that प्रातिपदिकम् did not have to be listed specifically in 6-4-77, but पाणिनि: had to specifically list the प्रातिपदिकम् “भ्रू”?

Today we will look at the formation of स्त्रीणाम् used in श्रीमद्भागवतम् Sb 6.18.42

न हि कश्चित्प्रियः स्त्रीणामञ्जसा स्वाशिषात्मनाम् ।
पतिं पुत्रं भ्रातरं वा घ्नन्त्यर्थे घातयन्ति च ।।

‘स्त्री’ ends in the feminine affix ङीप्. Thereby by 4-1-1 ङ्याप्प्रातिपदिकात् we can add प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after it. Moreover, it gets नदीसंज्ञा by 4-1-3 यू स्त्र्याख्यौ नदी – A term ending in long ‘ई’ or long ‘ऊ’ gets the सञ्ज्ञा ‘नदी’ if it is used exclusively in the feminine gender.

The विवक्षा is षष्ठी-बहुवचनम्।

(1) स्त्री + आम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(2) स्त्री + नुँट् आम् । By 7-1-54 ह्रस्वनद्यापो नुँट् – The affix ‘आम्’ takes the augment ‘नुँट्’ when it follows a प्रातिपदिकम् which either ends in a short vowel or has the नदी-सञ्ज्ञा or ends in the feminine affix ‘आप्’।

(3) स्त्री + नाम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘म्’ of ‘आम्’ from getting इत्-सञ्ज्ञा।

(4) स्त्रीणाम् । By 8-4-2 अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपि – The letter ‘न्’ is replaced by ‘ण्’ when either ‘र्’ or ‘ष्’ precedes, even if intervened by a letter of the अट्-प्रत्याहार: or by a letter of the क-वर्ग: or प-वर्गः or the term ‘आङ्’ or ‘नुँम्’ (अनुस्वारः) either singly or in any combination.

Questions:

1. Why did the rule 6-4-79 स्त्रियाः not apply after step 1?

2. What is the सन्धिविच्छेदः in घ्नन्त्यर्थे ?

3.  What is the प्रातिपदिकम् in the form भ्रातरम्?  Which rules are used to derive this form?

4. In the last ten verses of Chapter 10 of the गीता there is a word which has the same meaning and विभक्ति: as स्त्रीणाम् – but the प्रातिपदिकम् is different.  Can someone spot this word?