Today we will look at “त्रीणि” in the रामायणम् 2-30-21
इदं हि सहितुं शोकं मुहूर्तमपि नोत्सहे |
किं पुनर्दशवर्षाणि त्रीणि चैकं च दुःखिता || रामायणम् – 2-30-21
The gender and number of the word “त्रीणि” (adjective) is dependent on the gender and number of the noun it qualifies. Since we know that the word is qualifying वर्षाणि, the विवक्षा here is to get the द्वितीया-बहुवचनरूपम् of the नपुंसकलिङ्ग-प्रादिपदिकम् “त्रि” .
1. त्रि gets the प्रातिपदिक-संज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्
2. त्रि + शस् प्रत्यय: “शस्” is mandated By 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्
3. त्रि + शि शि-आदेश: By 7-1-20 जश्शसोः शिः
4. त्रि + इ अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः
5. त्रि नुँम् + इ नुँम् आगम: By 1-1-42 शि सर्वनामस्थानम्, 7-1-72 नपुंसकस्य झलचः and with the use of the परिभाषा-सूत्रम् 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात्परः
6. त्रि न् + इ अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः
7. त्रीन् + इ उपधा-दीर्घः by 6-4-8 सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ
8. त्रीणि By 8-4-2 अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपि
Questions:
1. Which of the 21 प्रत्यया: mentioned in 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् are possible for the प्रातिपदिकम् “त्रि”?
2. Derive the षष्ठी-बहुवचनरूपम् of the प्रातिपदिकम् “त्रि” in all three genders.
3. The पदच्छेद: of पुनर्दशवर्षाणि (used in the second line of the verse) is पुन:, दशवर्षाणि . Compare this with another example नमो देवाय . Here also the पदच्छेद: will be नम:, देवाय . Please explain the difference between these two cases.
4. Where is the सूत्रम् 6-1-87 आद्गुणः used in this verse?
5. From where does the अनुवृत्ति: of “नुँम्” come into 7-1-72 नपुंसकस्य झलचः ?
6. In the गीता we have the form त्रीन् in verse 14-20. That is the पुंलिङ्ग-द्वितीया-बहुवचनम् of the प्रादिपदिकम् “त्रि” . Why did the ending नकार: not change to णकार: even though all the conditions of 8-4-2 अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपि are satisfied?
7. There is also a तद्धित-प्रत्यय: शस् . How do we know that in the सूत्रम् 7-1-20 जश्शसोः शिः , पाणिनि: refers to the सुँप्-प्रत्यय: शस् and not the तद्धित-प्रत्यय: शस् . The तत्त्वबोधिनी commentary answers as follows “जसा साहचर्यादिह सुबेव शस् गृह्यते।” Please explain what this means.
8. The अनुवृत्ति: of the entire सूत्रम् 8-4-1 रषाभ्यां नो णः समानपदे comes into the सूत्रम् 8-4-2 अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपि Can you think of another सूत्रम् (that we have studied) where the अनुवृत्ति: of the entire prior सूत्रम् comes in?
नमस्ते !
1. The सिद्धान्त-कौमुदी says “त्रिशब्दो नित्यं बहुवचनान्त:” – which means that the प्रातिपदिकम् “त्रि” only takes plural case endings. So only the following are possible:
१. जस् (अस्) २. शस् (अस्), ३. भिस्, ४. भ्यस्, ५. भ्यस्, ६. आम्, ७. सुप् (सु)
2. The षष्ठी-बहुवचनम् of “त्रि” in पुंलिङ्गे/नपुंसकलिङ्गे is त्रयाणाम् derived as follows:
त्रि + आम् (4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्)
त्रय + आम् (7-1-53 त्रेस्त्रयः)
त्रय + नुँट् आम् (7-3-54 ह्रस्वनद्यापो नुट् , 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ)
त्रय + न् आम् (1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् , 1-3-9 तस्य लोपः)
त्रय नाम् = त्रयानाम् (6-4-3 नामि)
त्रयाणाम् (8-4-2 अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपि)
—-
The षष्ठी-बहुवचनम् of “त्रि” in स्त्रीलिङ्गे is तिसृणाम् derived as follows:
त्रि + आम् (4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्)
= तिसृ + आम् (7-2-99 त्रिचतुरोः स्त्रियां तिसृचतसृ)
= तिसृ + नुँट् आम् (7-1-54 ह्रस्वनद्यापो नुट्)
= तिसृ + न् आम् (1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः )
(7-2-100 अचि र ऋतः does not apply because of the वार्तिकम् “नुँम्-अचिर-तृज्वद्भावेभ्यो नुँट् पूर्वविप्रतिषेधेन”,
& 6-4-4 न तिसृचतसृ blocks the elongation of the ऋकार: which 6-4-3 नामि would have brought)
= तिसृणाम् (The न् is changed to ण् by the वार्तिकम् under 8-4-1 “ऋवर्णान्नस्य णत्वं वाच्यम्”)
3. पुनर्दशवर्षाणि
To apply सन्धि-कार्यम् , we have to start with
पुनर् + दशवर्षाणि (पुनर् is an अव्ययम् ending in a रेफ:)
It remains as पुनर् दशवर्षाणि, since the रेफः in the अव्ययम् पुनर् is not due to रुँ coming in as an आदेशः for स्, only rules that act on रेफः can apply. When we do पदच्छेदः, the रेफः becomes a विसर्गः by 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः
In the case of नम:, देवाय (नमो देवाय),
the सन्धि-कार्यम् is as follows
नमस् + देवाय
= नमरुँ + देवाय (8-2-66 ससजुषो रुः)
= नमर् + देवाय (1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः )
= नम उ + देवाय (6-1-114 हशि च)
= नमो देवाय (6-1-87 आद्गुणः)
So the difference between the two cases is due to the fact that the अव्ययम् पुनर् ends in a रेफ: while the अव्ययम् नमस् ends in a सकार:
4. न + उत्सहे –> नोत्सहे 6-1-87 आद्गुणः
5. नुँम् अनुवृत्तिः for 7-1-72 नपुंसकस्य झलचः comes from7-1-58 इदितो नुम् धातोः.
6.Because here, we have नकार is at the end of पदम्, it does not change to ण even though all the conditions of 8-4-2 अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपि are satisfied. The सूत्रम् which blocks the change is 8-4-37 पदान्तस्य
7. “जसा साहचर्यादिह सुबेव शस् गृह्यते।” means “Due to the association (साहचर्यात्) with जस् (which is a सुँप्-प्रत्ययः), in the सूत्रम् 7-1-20 जश्शसोः शिः only the सुँप्-प्रत्ययः शस् will be taken (and not the तद्धित-प्रत्यय: शस्).”
8. A couple of examples where the अनुवृत्ति: of the entire prior सूत्रम् comes in, are as follows:
7-3-102 सुपि च which takes the complete prior सूत्रम् 7-3-101 अतो दीर्घो यञि , as अनुवृत्तिः
7-1-24 अतोऽम् which takes the complete prior सूत्रम् 7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात् , as अनुवृत्तिः
—
धन्यवादाः सतीश-महोदय,
भवदीया,
वसुधा
I will take a stab at some of the questions that I can do top of my head (1,2,4)
1. Which of the 21 प्रत्यया: mentioned in 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् are possible for the प्रातिपदिकम् “त्रि”?
Ans: त्रि-शब्द: नित्यम् बहुवचनान्त: – So only बहुवचनम् is possible.
2. Derive the षष्ठी-बहुवचनरूपम् of the प्रातिपदिकम् “त्रि” in all three genders.
Ans: (m,f,n): त्रयाणाम्, तिसृणाम्, त्रयाणाम्
4. Where is the सूत्रम् 6-1-87 आद्गुणः used in this verse?
Ans: नोत्सहे = न उत्सहे