Today we will look at the formation of the word वारि from the following verse in the रामायणम् –
किमर्थं तव नेत्राभ्यां वारि स्रवति शोकजम् |
पुण्डरीकपलाशाभ्यां विप्रकीर्णमिवोदकम् || 5.33.4
वारि (नपुंसकलिङ्गम्) gets the प्रातिपदिक-संज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्
विवक्षा here is to derive the प्रथमा-एकवचनम्
By the सूत्रम् 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्
प्रत्यय: सुँ is mandated
1. वारि + सुँ
2. वारि since सुँ takes the लुक् deletion by 7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात् ।
Questions:
1. Why did 7-1-24 अतोऽम् not apply in this example?
2. When a लुक् deletion takes place the entire प्रत्यय: is removed. Which सूत्रम् tells this?
3. In the above verse identify the other word which has the same meaning as वारि.
4. Where is the सूत्रम् 7-3-102 सुपि च used in this verse? Where is 6-1-87 आद्गुणः used?
5. For this verse, the translation from Gita Press is “Wherefore are tears born of grief trickling from your eyes like (drops of) water falling from a pair of lotus leaves?” Which word in the verse translates to “from a pair of lotus leaves”?
6. From where does the अनुवृत्ति: of “लुक्” come into 7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात्?
7. Where is the सूत्रम् 7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात् used in Chapter 2 (between verses 15 to 20) of the गीता?
8. What is the purpose of using the उकार: as an इत् in the प्रत्यय: सुँ?
9. In the सूत्रम् 7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात् how do we know that “सु” refers to the प्रथमैकवचनम् (सुँ) and not the सप्तमी-बहुवचनम् (सुप्)? The answer is given by the न्यास: commentary as follows – “सु” इति यद्यपि सप्तमीबहुवचनमस्ति, तथाप्यमा द्वितीयैकवचनेन साहचर्यात्प्रथमैकवचनमेव गृह्यते।” Please explain what this means.
10. The सूत्रम् 7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात् belongs to the “अङ्गस्य” अधिकार: . From where to where in the अष्टाध्यायी does पाणिनि: run this अधिकार:?
11. Which is the longest अधिकार: in the अष्टाध्यायी?
Namaste,
1. The अङ्गम् here ends in इकारः . For 7-1-24 अतोऽम् to apply, the neuter अङ्गम् should end in अकारः . (Satishji’s notes: The affixes सुँ and अम् that follow a neuter अङ्गम् ending in the short vowel अ take अम् as their replacement.)
2. The use of the word “प्रत्यय:” in the सूत्रम् 1-1-61 प्रत्ययस्य लुक्श्लुलुपः tells us that when a deletion is prescribed using the terms “लुक्”, “श्लु” or “लुप्” then the entire प्रत्यय: is to be deleted.
3. उदकम्
4. a) नेत्राभ्याम् , नेत्र is a neuter प्रातिपदिकम् नेत्र + भ्याम् ( विवक्षा here is पञ्चमी-विभक्ति-द्विवचनम्) = नेत्राभ्याम् ( 7-3-102 सुपि च ) . Similarly it used in the formation of पुण्डरीकपलाशाभ्याम्
b) इव + उदकम् = इवोदकम् (6-1-87 आद्गुणः )
5. पुण्डरीकपलाशाभ्याम्
6. From 7-1-22 षड्भ्यो लुक् .
7. अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम् |
विनाशमव्ययस्यास्य न कश्चित्कर्तुमर्हति || 2-17||
अविनाशिन् + अम् ( The विवक्षा here is द्वितीयैकवचनम्.)
= अविनाशिन् (7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात्)
= अविनाशि (8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य )
8. The तत्त्वबोधिनी-टीका (on the सिद्धान्तकौमुदी) says “सोरुकारः अर्वणस्त्रसावित्यत्र विशेषणार्थः।” which means that the इत् letter “उँ” in the प्रत्यय: “सुँ” is used so that पाणिनि: can refer to this particular प्रत्यय: in the सूत्रम् 6-4-127 अर्वणस्त्रसावनञः . If instead of सुँ, पाणिनि: had only said स् then in then सूत्रम् 6-4-127, he would have to say “असि” (when सकार: doesn’t follow) instead of “असौ” (when सुँ doesn’t follow), which would create an ambiguity because even the सप्तमी-बहुवचन-प्रत्यय: सुप् has a सकार: in the beginning. So we would not know which one (प्रथमैकवचन् or सप्तम्यैकवचनम्) is being referred to. To avoid this पाणिनि: distinguishes the सकार: of the प्रथमैकवचन् with the अनुबन्ध: “उँ” This is what is meant by विशेषणार्थः .
Another purpose of the अनुबन्ध: “उँ” is to help pronunciation in rules like 6-1-132 एतत्तदोः सुलोपोऽकोरनञ्समासे हलि and 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल् . So it is also उच्चारणार्थ: .
9. “सु” इति यद्यपि सप्तमीबहुवचनमस्ति, तथाप्यमा द्वितीयैकवचनेन साहचर्यात्प्रथमैकवचनमेव गृह्यते।” . This roughly translates to “Even though there is also सप्तमी-बहुवचन-प्रत्यय: “सु”, here (in the सूत्रम् 7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात्) the प्रथमा-एकवचन-प्रत्यय: (सुँ) only will be taken because it is in association (साहचर्यात्) with the द्वितीया-एकवचन-प्रत्यय: (अम्)”.
10. The “अङ्गस्य” अधिकार: runs from 6-4-1 अङ्गस्य up to the end of 7th chapter, which is 7-4-97 ई च गणः.
11. The longest अधिकार: in the अष्टाध्यायी is from 3-1-1 प्रत्ययः, 3-1-2 परश्च up to the end of the 5th Chapter which is 5-4-160 निष्प्रवाणिश्च.
Thank you Satishji.