1. In Chapter Eighteen of the गीता can you spot a प्रातिपदिकम् (used as part of a compound) derived using the वार्तिकम् (under 3-3-101 इच्छा) परिचर्यापरिसर्यामृगयाटाट्यानामुपसङ्ख्यानम्?
Answer: The प्रातिपदिकम् ‘परिचर्या’ derived using the वार्तिकम् (under 3-3-101 इच्छा) परिचर्यापरिसर्यामृगयाटाट्यानामुपसङ्ख्यानम् occurs in the compound परिचर्यात्मकम् in the following verse of Chapter Eighteen of the गीता –
कृषिगौरक्ष्यवाणिज्यं वैश्यकर्म स्वभावजम्‌ |
परिचर्यात्मकं कर्म शूद्रस्यापि स्वभावजम्‌ || 18-44||

परिचरणं परिचर्या is derived from the verbal root √चर् (चरँ गत्यर्थ: | भक्षणे च १. ६४०) preceded by the उपसर्ग: ‘परि’।

परि चर् + श । Note: The affix ‘श’ is implied in the ready made form ‘परिचर्या’ given by the वार्तिकम् (under 3-3-101 इच्छा) परिचर्यापरिसर्यामृगयाटाट्यानामुपसङ्ख्यानम्। Note: The affix ‘श’ has the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्। This allows 3-1-67 सार्वधातुके यक् to apply in the next step.
= परि चर् + यक् + श । By 3-1-67 सार्वधातुके यक्।
= परि चर् + य + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= परि चर्य । By 6-1-97 अतो गुणे।
= परिचर्य + टाप् । By 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्‌।
= परिचर्य + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः।
= परिचर्या । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः। ‘परिचर्या’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

2. Commenting on the वार्तिकम् (under 3-3-101 इच्छा) परिचर्यापरिसर्यामृगयाटाट्यानामुपसङ्ख्यानम् (used in step 3) the सिद्धान्त-कौमुदी says – परिसर्या परिसरणम्। अत्र गुणोऽपि (निपात्यते)। Please explain.
Answer: The प्रातिपदिकम् ‘परिसर्या’ is derived as follows from the verbal root √सृ (सृ गतौ १. १०८५, सृ गतौ ३. १८) preceded by the उपसर्ग: ‘परि’ –

परि सृ + श । Note: The affix ‘श’ is implied in the ready-form ‘परिसर्या’ given by the above वार्तिकम्। Note: The affix ‘श’ has the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्। This allows 3-1-67 सार्वधातुके यक् to apply in the next step.
= परि सृ + यक् + श । By 3-1-67 सार्वधातुके यक्।
= परि सृ + य + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= परि सर् + य + अ । The affix यक् is a कित् (has the letter ‘क्’ as a इत्) and hence 1-1-5 क्क्ङिति च blocks 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः but still the गुण: substitution ‘अ’ (followed by 1-1-51 उरण् रपरः) in place of ‘ऋ’ is done in order to get the ready made form ‘परिसर्या’ given by the वार्तिकम् (under 3-3-101 इच्छा) परिचर्यापरिसर्यामृगयाटाट्यानामुपसङ्ख्यानम्। This is what is meant by the comment अत्र गुणोऽपि (निपात्यते)।
= परि सर्य । By 6-1-97 अतो गुणे।
= परिसर्य + टाप् । By 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्‌।
= परिसर्य + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः।
= परिसर्या । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः। ‘परिसर्या’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

3. Which सूत्रम् prescribes the affix तुमुँन् in the word वेदितुम् used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 3-3-158 समानकर्तृकेषु तुमुन् prescribes the affix तुमुँन् in the word वेदितुम् used in the verses.

The प्रातिपदिकम् ‘वेदितुम्’ is derived from the verbal root √विद् (विदँ ज्ञाने २. ५९) as follows –

विद् + तुमुँन् । By 3-3-158 समानकर्तृकेषु तुमुन् – The affix तुमुँन् may be used following a verbal root when in conjunction with another verbal root which denotes the sense of ‘wish/desire’, provided both actions have the same agent.
Note: वेदितुमिच्छामः । The verbal root √इष् (इषुँ इच्छायाम् ६. ७८) used in इच्छामि denotes ‘wish/desire.’ The common agent of both the actions of वेदितुम् and इच्छामः is वयम्।
= विद् + तुम् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= वेद् + तुम् । By 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।
= वेद् + इट् तुम् । By 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= वेदितुम् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः। ‘वेदितुम्’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च and the अव्यय-सञ्ज्ञा by 1-1-39 कृन्मेजन्तः।

4. In which word in the verses has the affix ‘लँट्’ taken the substitution ‘शतृँ’?
Answer: The affix ‘लँट्’ has taken the substitution ‘शतृँ’ in the form चरन् (प्रातिपदिकम् ‘चरत्’, पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्)।

The प्रातिपदिकम् ‘चरत्’ is derived from the verbal root √चर् (चरँ गत्यर्थाः भक्षणेऽपि १.६४०) as follows:
चर् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= चर् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= चर् + शतृँ । By 3-2-126 लक्षणहेत्वोः क्रियायाः- ‘शतृँ’/’शानच्’ replaces ‘लँट्’ when it follows a verbal root which denotes an action which constitutes a characteristic (लक्षणम्) or result/cause (हेतु: = फलम्/कारणम्) of another action. In the present example, the action चरन् (roaming) constitutes a characteristic of the action जघान (killed.)
Note: As per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम् the verbal root ‘चर्’ takes परस्मैपदम् affixes in कर्तरि प्रयोग: (active voice.) As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, ‘शतृँ’ has the परस्मैपद-सञ्ज्ञा while as per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, ‘शानच्’ has the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। Hence the affix ‘शतृँ’ (and not ‘शानच्’) is used here.
= चर् + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= चर् + शप् + अत् । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌।
= चर् + अ + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= चरत् । By 6-1-97 अतो गुणे। ‘चरत्’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

The derivation of चरन् (पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्) from the प्रातिपदिकम् ‘चरत्’ is as follows:
चरत् + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा….। Note: The affix ‘सुँ’ has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा here by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य।
= चरत् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= चर नुँम् त् + स् । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः। Note: The प्रातिपदिकम् ‘चरत्’ ends in the affix ‘शतृँ’ which has the letter ‘ऋ’ as a इत्। This allows 7-1-70 to apply here.
= चरन्त् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= चरन्त् । By 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्। ‘चरन्त्’ gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्।
= चरन् । By 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः, 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य।
Note: After this 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य does not apply because of 8-2-1 पूर्वत्रासिद्धम्।

5. Where does the सूत्रम् 3-4-72 गत्यर्थाकर्मकश्लिषशीङ्स्थासवसजनरुहजीर्यतिभ्यश्च find application in the verses?
Answer: The सूत्रम् 3-4-72 गत्यर्थाकर्मकश्लिषशीङ्स्थासवसजनरुहजीर्यतिभ्यश्च finds application in the derivation of the form गतः (प्रातिपदिकम् ‘गत’, पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्) used in the verses. Note: The affix ‘क्त’ has been used कर्तरि (to denote the agent) here as per 3-4-72.

Please see answer to question 5 in the following comment for derivation of the form गतः – http://avg-sanskrit.org/2012/11/26/कीर्णानाम्-mgp/#comment-8851

6. How would you say this in Sanskrit?
“While roaming in pursuit of game, the king Duṣyanta saw the hermitage of the sage Kaṇva.”
Answer: मृगयाम् चरन् राजा दुष्यन्तः मुनेः कण्वस्य आश्रमम् ददर्श = मृगयां चरन् राजा दुष्यन्तो मुनेः कण्वस्याश्रमं ददर्श।

Easy questions:

1. Which सूत्रम् prescribes the elision of the affix णिच् in the word कथ्यताम्?
Answer: The सूत्रम् 6-4-51 णेरनिटि prescribes the elision of the affix णिच् in the word कथ्यताम्।

Please see answer to question 4 in the following comment for derivation of the form कथ्यताम् – http://avg-sanskrit.org/2012/03/16/विस्तरिष्यते-3ps-लृँट्/#comment-3495

2. Where has the सूत्रम् 7-3-110 ऋतो ङिसर्वनामस्थानयोः been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 7-3-110 ऋतो ङिसर्वनामस्थानयोः has been used in the form भ्रातरम् (पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘भ्रातृ’, द्वितीया-एकवचनम्)।

भ्रातृ + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…। The affix ‘अम्’ has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा here by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘म्’ of ‘अम्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= भ्रातर् अम् । By 7-3-110 ऋतो ङिसर्वनामस्थानयोः – The ending letter ‘ऋ’ of a अङ्गम् gets a गुणः replacement, when followed by the affix ‘ङि’ (सप्तमी-एकवचनम्) or an affix with the designation सर्वनामस्थानम्। As per 1-1-51 उरण् रपरः, in the place of the letter ‘ऋ’ if an अण् letter (‘अ’, ‘इ’, ‘उ’) comes as a substitute, it is always followed by a ‘रँ’ (‘र्’, ‘ल्’) letter.
= भ्रातरम् ।