Today we will look at the form कर्ता mNs from श्रीमद्भागवतम् 10.69.40
अनुजानीहि मां देव लोकांस्ते यशसाप्लुतान् । पर्यटामि तवोद्गायँल्लीलां भुवनपावनीम् ॥ १०-६९-३९ ॥
श्रीभगवानुवाच
ब्रह्मन्धर्मस्य वक्ताहं कर्ता तदनुमोदिता । तच्छिक्षयँल्लोकमिममास्थितः पुत्र मा खिदः ॥ १०-६९-४० ॥
श्रीधर-स्वामि-टीका –
त्वन्मानुष्यनाट्येन मुह्याम्यतो मां प्रस्थापयेत्याह – अनुजानीहीति ॥ ३९ ॥ तत्तस्माल्लोकं शिक्षयन्निमं धर्ममास्थितो नतु तत्त्वतः । हे पुत्र, मा खिदः मोहं मा प्राप्नुहीति ॥ ४० ॥
Gita Press translation – Pray, give me leave, O Lord, to go, so that I may move about the (fourteen) worlds flooded with Your glory, singing loudly the story of Your pastimes, which is capable of purifying the (whole) world (39). The Lord replied: O sage, I am not only the Teacher of Dharma, but I practice it Myself, and lend countenance to (those who practice) it. I follow the path of Dharma in order to teach the world (by My example.) (Therefore,) do not get perplexed, My son, (at the sight of this My Yogamāyā.)
“कर्तृ” is a कृदन्त-प्रातिपदिकम् (participle form) derived from the verbal root √कृ (तनादि-गणः, डुकृञ् करणे, धातु-पाठः # ८. १०)
(1) कृ + तृच् । By 3-1-133 ण्वुल्तृचौ – The affixes “ण्वुल्” and “तृच्” may be used after a verbal root. Note: As per 3-4-67 कर्तरि कृत्, these affixes are used in the sense of the agent of the action.
(2) कृ + तृ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: “कृ” gets आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।
Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् stops the “इट्”-आगम: (for “कृ”) which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
(3) कर् + तृ । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows. By 1-1-51 उरण् रपरः, in the place of ऋवर्ण: if an अण् letter (“अ”, “इ”, “उ”) comes as a substitute, it is always followed by a “रँ” (“र्”, “ल्”) letter.
“कर्तृ” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
The विवक्षा is पुंलिङ्गे, प्रथमा-एकवचनम्।
(4) कर्तृ + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…। The प्रत्यय: “सुँ” has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा here by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य।
(5) कर्तृ + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(6) कर्त् अनँङ् + स् । By 7-1-94 ऋदुशनस्पुरुदंसोऽनेहसां च, “ऋत्” (short “ऋ”) ending terms, as well as the terms “उशनस्”, “पुरुदंसस्” and “अनेहस्” get the “अनँङ्” replacement when the “सुँ” suffix, that is not सम्बुद्धिः, follows. As per 1-1-53 ङिच्च , only the ending ऋकार: of “कर्तृ” is replaced.
(7) कर्त् अन् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(8) कर्तान् + स् । By 6-4-11 अप्-तृन्-तृच्-स्वसृ-नप्तृ-नेष्टृ-त्वष्टृ-क्षत्तृ-होतृ-पोतृ-प्रशास्तॄणाम् – When a सर्वनामस्थानम् affix that is not a सम्बुद्धिः follows, the penultimate vowel of “अप्”, of words ending in affixes “तृन्” and “तृच्” and of the words “स्वसृ”, “नप्तृ”, “नेष्टृ”, “त्वष्टृ”, “क्षत्तृ”, “होतृ”, “पोतृ” and “प्रशास्तृ” is elongated.
(9) कर्तान् । By 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल् – A single letter affix “सुँ”, “ति” or “सि” is dropped following a base ending in a consonant or in the long feminine affix “ङी” or “आप्”।
Now “कर्तान्” gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्।
(10) कर्ता । By 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य – The ending नकार: of a पदम् is dropped when the पदम् also has the designation प्रातिपदिकम्।
Questions:
1. Where has the form कर्ता been used in Chapter Three of the गीता?
2. Commenting on the सू्त्रम् 3-1-133 ण्वुल्तृचौ the तत्त्वबोधिनी says तृचश्चकारस्तु ‘तुरिष्ठेमेयस्सु’ ‘तुश्छन्दसि’ इत्यादौ सामान्यग्रहणाविघातार्थः। Please explain.
3. (In a different context) could कर्ता be a तिङन्तं पदम्?
4. Which सूत्रम् is used for the ककारादेशः in the form वक्ता?
i) 7-3-52 चजोः कु घिण्ण्यतोः ii) 8-2-30 चोः कुः iii) 8-2-62 क्विन्प्रत्ययस्य कुः iv) 8-2-41 षढोः कः सि
5. Where has लुँङ् been used in the verses?
6. How would you say this in Sanskrit?
A wise man never thinks that “I am the doer.”
Easy Questions:
1. Where has the सूत्रम् 8-4-60 तोर्लि been used in the verses? Where has it been used in the commentary?
2. Which सूत्रम् is used for the मकारादेशः in the form इमम्?
1. Where has the form कर्ता been used in Chapter Three of the गीता?
Answer: The form कर्ता has been used in the following verses:
उत्सीदेयुरिमे लोका न कुर्यां कर्म चेदहम् |
सङ्करस्य च कर्ता स्यामुपहन्यामिमाः प्रजाः || 3-24||
प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः |
अहङ्कारविमूढात्मा कर्ताहमिति मन्यते || 3-27||
2. Commenting on the सू्त्रम् 3-1-133 ण्वुल्तृचौ the तत्त्वबोधिनी says तृचश्चकारस्तु ‘तुरिष्ठेमेयस्सु’ ‘तुश्छन्दसि’ इत्यादौ सामान्यग्रहणाविघातार्थः। Please explain.
Answer: The purpose of having चकारः as a इत् in the affix ‘तृच्’ is to enable पाणिनिः to refer collectively (सामान्य-ग्रहणम्) to the affixes ‘तृच्’ and ‘तृन्’ in rules such as 6-4-154 तुरिष्ठेमेयस्सु and 5-3-59 तुश्छन्दसि । The term तुः (षष्ठी-एकवचनम् in 6-4-154 and पञ्चमी-एकवचनम् in 5-3-59) is derived from the प्रातिपदिकम् ‘तृ’।
If पाणिनि: had not used the चकार: as a अनुबन्ध: in the affix ‘तृच्’ then rules such as 6-4-154 and 5-3-59 would have referred to this affix only. They would not have been able to refer to the affix ‘तृन्’ also. This is due to the परिभाषा “निरनुबन्धकग्रहणे न सानुबन्धकस्य” which means that “when a term devoid of any अनुबन्ध: is employed in grammar it does not denote that which has a अनुबन्ध: attached to it.”
3. (In a different context) could कर्ता be a तिङन्तं पदम्?
Answer: कर्ता could be a तिङन्तं पदम् derived from √कृ (डुकृञ् करणे ८. १०).
The विवक्षा is लुँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
कृ + लुँट् । By 3-3-15 अनद्यतने लुट्।
= कृ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= कृ + त/तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले/1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= कृ + तासिँ + त/तिप् । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः।
= कृ + तास् + त/तिप् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः। Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् stops the “इट्”-आगम: (for “तास्”) which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
= कृ + तास् + डा । By 2-4-85 लुटः प्रथमस्य डारौरसः, when they come in place of लुँट्, the third person affixes (“तिप्/त”, “तस्/आताम्”, “झि/झ”) are replaced respectively by “डा”, “रौ” and “रस्”।
= कृ + तास् + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= कर् + तास् + आ । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, 1-1-51 उरण् रपरः।
= कर् + त् + आ = कर्ता । By 6-4-143 टेः।
Note: The अङ्गम् does not have the भ-सञ्ज्ञा here. But still टि-लोप: is done because otherwise no purpose would be served by having डकार: as a इत् in “डा”। डित्वसामर्थ्यादभस्यापि टेर्लोपः।
4. Which सूत्रम् is used for the ककारादेशः in the form वक्ता?
i) 7-3-52 चजोः कु घिण्ण्यतोः ii) 8-2-30 चोः कुः iii) 8-2-62 क्विन्प्रत्ययस्य कुः iv) 8-2-41 षढोः कः सि
Answer: ii) 8-2-30 चोः कुः
वक्ता is derived from the कृदन्त-प्रातिपदिकम् “वक्तृ” derived from √वच् (वचँ परिभाषणे २. ५८).
वच् + तृच् । By 3-1-133 ण्वुल्तृचौ।
= वच् + तृ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः। Note: “तृ” gets आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।
Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् stops the “इट्”-आगम: (for “तृ”) which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
= वक् + तृ । By 8-2-30 चोः कुः – The consonants of the च-वर्ग: (च्, छ्, ज्, झ्, ञ्) get the consonants of the क-वर्ग: (क्, ख्, ग्, घ्, ङ्) as a replacement when they occur at the end of a पदम् or when they are followed by a झल् letter.
“वक्तृ” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
The विवक्षा is पुंलिङ्गे, प्रथमा-एकवचनम्।
= वक्तृ + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…। The प्रत्यय: “सुँ” has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा here by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य।
= वक्तृ + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वक्त् अनँङ् + स् । By 7-1-94 ऋदुशनस्पुरुदंसोऽनेहसां च, 1-1-53 ङिच्च।
= वक्त् अन् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वक्तान् + स् । By 6-4-11 अप्-तृन्-तृच्-स्वसृ-नप्तृ-नेष्टृ-त्वष्टृ-क्षत्तृ-होतृ-पोतृ-प्रशास्तॄणाम्।
= वक्तान् । By 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्। Now “वक्तान्” gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्।
= वक्ता । By 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य।
5. Where has लुँङ् been used in the verses?
Answer: The affix लुँङ् has been used in the form मा खिदः derived from the verbal root √खिद् (खिदँ परिघाते (परितापे) ६. १७२). This is a आर्ष-प्रयोगः। The grammatically correct form is मा खैत्सीः।
The grammatically correct form is derived as follows:
The विवक्षा is लुँङ्, कर्तरि प्रयोग:, मध्यम-पुरुषः, एकवचनम्।
माङ् खिद् + लुँङ् । By 3-3-175 माङि लुङ्, the affix लुँङ् must be used after a verbal root when used in connection with the अव्ययम् “माङ्”।
Note: This rule debars the use of any other लकार: after a verbal root when used in connection with the अव्ययम् “माङ्”।
= मा खिद् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= मा खिद् + सिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= मा खिद् + सि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= मा खिद् + स् । By 3-4-100 इतश्च।
= मा खिद् + च्लि + स् । By 3-1-43 च्लि लुङि।
= मा खिद् + सिँच् + स् । By 3-1-44 च्लेः सिच्।
= मा खिद् + स् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् stops the “इट्”-आगम: (for the प्रत्यय: “स्”) which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
= मा खिद् + स् + ईट् स् । By 7-3-96 अस्तिसिचोऽपृक्ते, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= मा खिद् + स् + ईस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= मा खैद् + स् + ईस् । By 7-2-3 वदव्रजहलन्तस्याचः।
Note: By 6-4-74 न माङ्योगे, when used in connection with माङ्, a base (अङ्गम्) does not take the augment अट् or आट्। Here 6-4-74 prohibits 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः।
= मा खैद् सीः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
= मा खैत्सीः । By 8-4-55 खरि च।
In the form मा खिदः, the affix ‘अङ्’ has been used irregularly. The derivation would be as follows:
मा खिद् + च्लि + स्
= मा खिद् + अङ् + स् । By ? Note: The use of ‘अङ्’ is not grammatically justifiable here.
= मा खिद् + अ + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः। 1-1-5 क्क्ङिति च stops 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च। Note: By 6-4-74 न माङ्योगे, when used in connection with माङ्, a base (अङ्गम्) does not take the augment अट् or आट्। Here 6-4-74 prohibits 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः।
= मा खिद: । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
6. How would you say this in Sanskrit?
A wise man never thinks that “I am the doer.”
Answer: कर्ता अस्मि इति बुधः न कदापि मन्यते = कर्तास्मीति बुधो न कदापि मन्यते।
अथवा
अहम् कर्ता इति बुधः न कदापि मन्यते = अहं कर्तेति बुधो न कदापि मन्यते।
Easy Questions:
1. Where has the सूत्रम् 8-4-60 तोर्लि been used in the verses? Where has it been used in the commentary?
Answer: The सूत्रम् 8-4-60 तोर्लि has been used in the verses in the सन्धिकार्यम् between उद्गायन् + लीलाम् = उद्गायँल्लीलाम् and in between शिक्षयन् + लोकम् = शिक्षयँल्लोकम्।
By 8-4-60 तोर्लि – When the letter “ल्” follows, then in place of any of the five dental letters (“त्”, “थ्”, “द्”, “ध्”, “न्”) there is a substitute which is परसवर्ण: (सवर्ण: with the following letter “ल्”)। This implies that “त्”, “थ्”, “द्” or “ध्” is replaced by “ल्”; but “न्” is replaced by “ल्ँ”।
It has been used in the commentary in the सन्धिकार्यम् between तस्मात् + लोकम् = तस्माल्लोकम्।
2. Which सूत्रम् is used for the मकारादेशः in the form इमम्?
Answer: The सूत्रम् 7-2-109 दश्च has been used for the मकारादेशः in the form ‘इमम्’ derived from the सर्वनाम-प्रातिपदिकम् “इदम्” । The विवक्षा is पुंलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम् ।
इदम् + अम् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…………। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of “अम्” from getting इत्-सञ्ज्ञा ।
= इद अ + अम् । By 7-2-102 त्यदादीनामः, 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य।
= इद + अम् । By 6-1-97 अतो गुणे।
= इम + अम् । By 7-2-109 दश्च, the दकारः of ‘इदम्’ gets मकारः as a replacement when a विभक्तिः affix follows.
= इमम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः।