1. Where has the सूत्रम् 6-4-69 न ल्यपि (used in step 4) been used in Chapter Five of the गीता?
Answer: The सूत्रम् 6-4-69 न ल्यपि (used in step 4) been used in the form आधाय – derived from the verbal root √धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः | दान इत्यप्येके ३. ११) preceded by the उपसर्गः ‘आङ्’।
ब्रह्मण्याधाय कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा करोति यः |
लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा || 5-10||

The derivation is as follows –

धा + क्त्वा । By 3-4-21 समानकर्तृकयोः पूर्वकाले।
Note: Here the common agent of the actions आधाय (having placed) – as well as त्यक्त्वा (having given up) – and करोति (does) is यः (who). The earlier action is the action ‘having placed’ denoted by √धा – as well as the action ‘having given up’ denoted by √त्यज् – and hence √धा as well as √त्यज् takes the affix ‘क्त्वा’।
Note: अव्ययकृतो भावे (from महाभाष्यम्) – कृत् affixes (such as ‘क्‍त्‍वा’) having the अव्यय-सञ्ज्ञा are used to denote भाव: (action) – and not the agent (ref. 3-4-67 कर्तरि कृत्‌) of the action.
= आङ् + धा + क्त्वा । ‘धा + क्त्वा’ is compounded with ‘आङ्’ using the सूत्रम् 2-2-18 कुगतिप्रादयः।
= आङ् + धा + ल्यप् । By 7-1-37 समासेऽनञ्पूर्वे क्त्वो ल्यप्‌, 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य।
Note: As per 1-1-56 स्थानिवदादेशोऽनल्विधौ, the substitution ‘ल्यप्’ (in place of the affix ‘क्त्वा’) inherits the property of being a कित् affix with the designation of कृत् (by 3-1-93 कृदतिङ्) and आर्धधातुकम् (by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।)
= आ + धा + य । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: As per 6-4-69 न ल्यपि – The letter ‘आ’ of the verbal roots listed in 6-4-66 घुमास्थागापाजहातिसां हलि does not get the letter ‘ई’ as a replacement, when followed by the affix ‘ल्यप्’। 6-4-69 prevents 6-4-66 from applying here.
= आधाय ।
‘आधाय’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च and the अव्यय-सञ्ज्ञा by 1-1-40 क्त्वातोसुन्कसुनः।

2. Commenting on the सूत्रम् 6-4-69 न ल्यपि the तत्त्वबोधिनी says – कथं तर्हि ‘निपीय यस्य’ इति श्रीहर्षप्रयोग इति चेदत्राहुः – ‘पीङ् पाने’ इति दिवादिगणस्थात् ल्यपि न दोष इति। Please explain.
Answer: How do we justify the form निपीय which has been used in literature? The तत्त्वबोधिनी answers that the form निपीय is derived from the verbal root √पी (पीङ् पाने ४.३६) and not from √पा (पा पाने १. १०७४). The letter ‘ई’ in निपीय is not a आदेशः (substitute) for the letter ‘आ’, but a part of the verbal root itself.

The derivation is as follows –

पी + क्त्वा । By 3-4-21 समानकर्तृकयोः पूर्वकाले।
= नि + पी + क्त्वा । ‘पी + क्त्वा’ is compounded with ‘नि’ using the सूत्रम् 2-2-18 कुगतिप्रादयः।
= नि + पी + ल्यप् । By 7-1-37 समासेऽनञ्पूर्वे क्त्वो ल्यप्‌, 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य।
Note: As per 1-1-56 स्थानिवदादेशोऽनल्विधौ, the substitution ‘ल्यप्’ (in place of the affix ‘क्त्वा’) inherits the property of being a कित् affix with the designation of कृत् (by 3-1-93 कृदतिङ्) and आर्धधातुकम् (by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।)
= निपीय । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
‘निपीय’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च and the अव्यय-सञ्ज्ञा by 1-1-40 क्त्वातोसुन्कसुनः।

If the verbal root √पा (पा पाने १. १०७४) were to be used we would get the form निपाय (because 6-4-69 न ल्यपि would prevent 6-4-66 घुमास्थागापाजहातिसां हलि from bringing in the substitution ‘ई’।)

3. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘हि’ in हित्वा?
Answer: The substitution ‘हि’ in हित्वा is prescribed by the सूत्रम् 7-4-43 जहातेश्च क्त्वि – When followed by the affix ‘क्त्वा’ the verbal root √हा (ओँहाक् त्यागे ३. ९) takes the substitution ‘हि’।
Please refer to the following post for derivation of the form हित्वा – http://avg-sanskrit.org/2013/06/19/हित्वा-ind/

4. Where has the सूत्रम् 3-3-14 लृटः सद् वा been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 3-3-14 लृटः सद् वा has been used the form आरोक्ष्यन् (प्रातिपदिकम् ‘आरोक्ष्यत्’, पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्)।

‘आरोक्ष्यत्’ is derived from the verbal root √रुह् (रुहँ बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च १. ९९५) preceded by the उपसर्गः ‘आङ्’ as follows –
आङ् रुह् + लृँट् । By 3-3-13 लृट् शेषे च।
= आ रुह् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= आ रुह् + शतृँ । By 3-3-14 लृटः सद् वा – An affix which is designated as ‘सत्’ (ref. 3-2-127) optionally replaces लृँट् । As per 3-2-127 तौ सत्‌ – The two affixes ‘शतृँ’ and ‘शानच्’ are designated as ‘सत्’। The affix ‘शतृँ’ has the designation परस्मैपदम् as per 1-4-99 लः परस्मैपदम् while the affix ‘शानच्’ has the designation आत्मनेपदम् as per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्। The affix ‘शतृँ’ is chosen here as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= आ रुह् + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= आ रुह् + स्य + अत । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः। Note: This rule is a अपवाद: for 3-1-68 कर्तरि शप्‌ etc.
Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्‌ stops 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
= आ रोह् + स्य + अत् । By 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।
= आ रोढ् + स्य + अत् । By 8-2-31 हो ढः।
= आ रोक् + स्य + अत् । 8-2-41 षढोः कः सि
= आ रोक् + ष्य + अत् । 8-3-59 आदेशप्रत्यययो:।
= आरोक्ष्यत् ।

The derivation of आरोक्ष्यन् (पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्) from the प्रातिपदिकम् ‘आरोक्ष्यत्’ is as follows:
आरोक्ष्यत् + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा….। Note: The affix ‘सुँ’ has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा here by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य। This allows 7-1-70 to apply below.
= आरोक्ष्यत् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= आरोक्ष्य नुँम् त् + स् । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः। Note: The प्रातिपदिकम् ‘आरोक्ष्यत्’ ends in the affix ‘शतृँ’ which has the letter ‘ऋ’ as a इत्। This allows 7-1-70 to apply here.
= आरोक्ष्य न् त् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= आरोक्ष्यन्त् । By 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्। ‘आरोक्ष्यन्त्’ gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्।
= आरोक्ष्यन् । By 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः।
Note: After this 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य does not apply because of 8-2-1 पूर्वत्रासिद्धम्।

5. Can you spot the affix खल् in the commentary?
Answer:The affix ‘खल्’ is used in the form दुर्गमम् (प्रातिपदिकम् ‘दुर्गम’, नपुंसकलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम्) which is qualifying the neuter noun त्रिविष्टपम्।

दु:खेन गम्यत इति दुर्गमम् ।
The form ‘दुर्गम’ is derived from the verbal root √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७)in composition with ‘दुर्’/’दुस्’ as follows –
दुर्/दुस् गम् + खल् । By 3-3-126 ईषद्दुःसुषु कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु खल् – The affix खल् is used following a verbal root when in composition with either ‘ईषत्’ or ‘दुर्’/’दुस्’ or ‘सु’ used in the sense of ‘difficulty’ or ‘ease.’
Note: In the सूत्रम् 3-3-126 ईषद्‌दु:सुषु कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु खल्, the term ईषद्‌दु:सुषु ends in the seventh (locative) case. Hence ‘दुर्/दुस्’ gets the उपपद-सञ्ज्ञा here by 3-1-92 तत्रोपपदं सप्तमीस्थम्‌।
= दुर्/दुस् गम् + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= दुर्/दुस् गम ।
Now we form the compound between ‘दुर्/दुस्’ (which is the उपपदम्) and ‘गम’ using the सूत्रम् 2-2-19 उपपदमतिङ्। Note: The उपपदम् ‘दुर्/दुस्’ gets the designation उपसर्जनम् as per the सूत्रम् 1-2-43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् because in the सूत्रम् 2-2-19 उपपदमतिङ् (which prescribes the compounding) the term उपपदम् ends in the nominative case. And hence ‘दुर्/दुस्’ is placed in the prior position in the compound as per the सूत्रम् 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम्‌।
= दुर्/दुरुँ गम । By 8-2-66 ससजुषो रुः।
= दुर्गम । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् , 1-3-9 तस्य लोपः।
‘दुर्गम’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च ।

दुर्गम + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌।
= दुर्गम + अम् । By 7-1-24 अतोऽम्। Note: 7-1-24 is required here to prevent 7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात्‌ from applying.
1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘म्’ of the affix ‘अम्’ from getting इत्-सञ्ज्ञा।
= दुर्गमम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः।

6. How would you say this in Sanskrit?
“Having resolved to abduct Sīta, Rāvaṇa requested assistance from Mārīca.” Use the neuter noun ‘साहाय्य’ for ‘assistance.’ Use the verbal root √हृ (हृञ् हरणे १. १०४६) with the prefix ‘अप’ for ‘to abduct’ and the verbal root √याच् (टुयाचृँ याच्ञायाम् १. १००१) for ‘to request.’
Answer: सीताम् अपहर्तुम् व्यवसाय रावणः मारीचात् साहाय्यम् ययाचे = सीतामपहर्तुं व्यवसाय रावणो मारीचात् साहाय्यं ययाचे ।

Easy questions:

1. Can you spot the augment अट् in the verses?
Answer: The augment ‘अट्’ is used in the form अन्वस्मरत् – derived from the verbal root √स्मृ (स्मृ चिन्तायाम् १. १०८२)।
The विवक्षा is लँङ्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
स्मृ + लँङ् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= स्मृ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= स्मृ + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= स्मृ + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= स्मृ + त् । By 3-4-100 इतश्च ।
= स्मृ + शप् + त् । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= स्मृ + अ + त् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= स्मर् + अ + त् । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, 1-1-51 उरण् रपरः।
= अट् स्मरत् । By 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः – When followed by लुँङ्, लँङ् or लृँङ्, a अङ्गम् gets the augment ‘अट्’। This augment ‘अट्’ has the उदात्तः accent. As per 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ, the augment ‘अट्’ joins at the beginning of the अङ्गम् ‘स्मरत्’।
= अ स्मरत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

‘अनु’ is the उपसर्गः (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे, 1-4-80 ते प्राग्धातोः।)
अनु + स्मरत् = अन्वस्मरत् । By 6-1-77 इको यणचि।

2. Why is गच्छतीम् a आर्ष-प्रयोग: (irregular grammatical usage)?
Answer: The form गच्छतीम् a आर्ष-प्रयोग: because the augment नुँम् is missing. This is in violation of the सूत्रम् 7-1-81 शप्श्यनोर्नित्यम् – When a term (‘त्’) which is part of the affix ‘शतृँ’ follows a अवर्ण: (the letter ‘अ’ or ‘आ’) belonging to the affix ‘शप्’/’श्यन्’, then a अङ्गम् ending in such a term always takes the नुँम् augment when the affix ‘शी’ or the feminine affix ‘ङी’ follows.

The correct form is गच्छन्तीम् (स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘गच्छन्ती’, द्वितीया-एकवचनम्)। The

Please see answer to question 1 in the following comment for derivation of the प्रातिपदिकम् ‘गच्छत्’ – http://avg-sanskrit.org/2012/12/26/गायन्त्यः-fnp/#comment-10552

Now the feminine प्रातिपदिकम् ‘गच्छन्ती’ is derived as follows –
गच्छत् + ङीप् । By 4-1-6 उगितश्च। Note: ‘गच्छत्’ ends in the affix ‘शतृँ’ which is a उगित् because it has the letter ‘ऋ’ (which belongs to the प्रत्याहार: ‘उक्’) as a इत्। This allows us to apply 4-1-6.
= गच्छत् + ई । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= गच्छ नुँम् ती । By 7-1-81 शप्श्यनोर्नित्यम्, 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात्परः।
= गच्छ न् ती । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= गच्छंती । By 8-3-24 नश्चापदान्तस्य झलि।
= गच्छन्ती । By 8-4-58 अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः।