Today we will look at the form निश्चयम् mAs from श्रीमद्-वाल्मीकि-रामायणम् 7.78.20.
स हि तारयितुं सौम्य शक्तः सुरगणानपि । किं पुनस्त्वां महाबाहो क्षुत्पिपासावशं गतम् ।। ७-७८-१९ ।।
सोऽहं भगवतः श्रुत्वा देवदेवस्य निश्चयम् । आहारं गर्हितं कुर्मि स्वशरीरं द्विजोत्तम ।। ७-७८-२० ।।
बहून्वर्षगणान्ब्रह्मन्भुज्यमानमिदं मया । क्षयं नाभ्येति ब्रह्मर्षे तृप्तिश्चापि ममोत्तमा ।। ७-७८-२१ ।।
Gita Press translation – O gracious one, he (Agastya) is capable of delivering even the host of gods. What to say of you afflicted with hunger and thirst O long armed one ? (19) Thus having learnt of the decision of the god of the gods (Brahmā), O best among men, I make food of my own body (20). O Brāhmaṇa, this (body) does not come to exhaust, although enjoyed by me for many years, and O Ṛṣi I am fully quenched too (21).
Note: The Gita Press translation above is missing the word गर्हितम् – contemptible.
निश्चयनं निश्चय:।
The प्रातिपदिकम् ‘निश्चय’ is derived from the verbal root √चि (चिञ् चयने ५. ५) preceded by the उपसर्ग: ‘निस्’।
(1) निस् चि + अप् । By the 3-3-58 ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च – Following any one of the verbal roots listed below, the affix अप् is be used to denote either (i) the sense of the verbal root as having attained to a completed state or (ii) any कारक: except the agent of the action, provided the word so derived is a proper name –
(i) √ग्रह् (ग्रहँ उपादाने ९.७१)
(ii) √वृ (वृञ् वरणे ५. ८, वृङ् सम्भक्तौ ९. ४५)
(iii) √दृ (दृङ् आदरे ६. १४७)
(iv) √चि (चिञ् चयने ५. ५) preceded by the उपसर्ग: ‘निस्’
(v) √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७)
Note: घञचोरपवाद:। (from सिद्धान्तकौमुदी) The affix ‘अप्’ prescribed by this सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to the affix ‘घञ्’ (in the case of √ग्रह्, √वृ, √दृ and √गम्) prescribed by 3-3-18 भावे and 3-3-19 अकर्तरि च कारके संज्ञायाम् and to the affix ‘अच्’ (in the case of √चि preceded by the उपसर्ग: ‘निस्’) prescribed by 3-3-56 एरच्।
(2) निस् चि + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) निस् चे + अ । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः – An अङ्गम् whose final letter is a इक् gets a ‘गुण’ letter (ref. 1-1-2 अदेङ् गुणः) as a substitute, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.
(4) निस् चय । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।
(5) नि रुँ चय । By 8-2-66 ससजुषो रुः।
(6) निर् चय । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(7) निः चय । By 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
(8) निस् चय । By 8-3-34 विसर्जनीयस्य सः ।
(9) निश्चय । By 8-4-40 स्तोः श्चुना श्चुः।
‘निश्चय’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।
Note: घञबन्त: (लिङ्गानुशासनम् २.२) – A प्रातिपदिकम् ending in the affix ‘घञ्’ or ‘अप्’ is used in the masculine gender.
The विवक्षा is द्वितीया-एकवचनम्।
(10) निश्चय + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of ‘अम्’ from getting इत्-सञ्ज्ञा।
(11) निश्चयम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix ‘अम्’ there is a single substitute of that preceding अक् letter.
Questions:
1. Where has the प्रातिपदिकम् ‘निश्चय’ been used in Chapter Eighteen of the गीता?
2. Commenting on the सूत्रम् 3-3-58 ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च the काशिका says निश्चिग्रहणं स्वरार्थम्। Please explain.
3. Which सूत्रम् justifies the use of the affix ‘तुमुँन्’ in तारयितुम् in the verses?
(i) 3-3-10 तुमुन्ण्वुलौ क्रियायां क्रियार्थायाम्
(ii) 3-3-158 समानकर्तृकेषु तुमुन्
(iii) 3-4-65 शकधृषज्ञाग्लाघटरभलभक्रमसहार्हास्त्यर्थेषु तुमुन्
(iv) 3-4-66 पर्याप्तिवचनेष्वलमर्थेषु
4. Can you spot the affix घञ् in the verses?
5. Where has the सूत्रम् 7-2-82 आने मुक् been used in the verses?
6. How would you say this in Sanskrit?
“A man whose resolve is firm always attains success.”
Easy questions:
1. Where has the सूत्रम् 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः been used in the verses?
2. In the verses can you spot a तिङन्तं पदम् that is a आर्ष-प्रयोग: (grammatically irregular form)? What would be the grammatically correct form?
1. Where has the प्रातिपदिकम् ‘निश्चय’ been used in Chapter Eighteen of the गीता?
Answer: The पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘निश्चय’ has been used in the form निश्चयम् (द्वितीया-एकवचनम्) in the following verse of Chapter Eighteen of the गीता –
निश्चयं शृणु मे तत्र त्यागे भरतसत्तम |
त्यागो हि पुरुषव्याघ्र त्रिविधः सम्प्रकीर्तितः || 18-4||
2. Commenting on the सूत्रम् 3-3-58 ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च the काशिका says निश्चिग्रहणं स्वरार्थम्। Please explain.
Answer: In the case of the verbal root √चि (चिञ् चयने ५. ५) preceded by the उपसर्ग: ‘निस्’, there is no difference in the forms when either the affix ‘अच्’ is used by 3-3-56 एरच् or the affix ‘अप्’ by 3-3-58 ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च। Then why does पाणिनि: include ‘निश्चि’ in the सूत्रम् 3-3-58 ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च? The answer is स्वरार्थम् – to get the proper intonation in the Veda. The difference in intonation is due to the fact that the letter ‘च्’ is a इत् in the affix ‘अच्’ while the letter ‘प्’ is a इत् in the affix ‘अप्’।
3. Which सूत्रम् justifies the use of the affix ‘तुमुँन्’ in तारयितुम् in the verses?
(i) 3-3-10 तुमुन्ण्वुलौ क्रियायां क्रियार्थायाम्
(ii) 3-3-158 समानकर्तृकेषु तुमुन्
(iii) 3-4-65 शकधृषज्ञाग्लाघटरभलभक्रमसहार्हास्त्यर्थेषु तुमुन्
(iv) 3-4-66 पर्याप्तिवचनेष्वलमर्थेषु
The affix ‘तुमुँन्’ in the form तारयितुम् is justified by the सूत्रम् 3-4-65 शकधृषज्ञाग्लाघटरभलभक्रमसहार्हास्त्यर्थेषु तुमुन् । Here the verbal root √तॄ (तॄ प्लवनतरणयोः १. ११२४) occurs in conjunction with √शक् (शकॢँ शक्तौ ५. १७) used in शक्त:। This allows 3-4-65 to apply.
The प्रातिपदिकम् ‘तारयितुम्’ is derived from the causative form of the verbal root √तॄ (तॄ प्लवनतरणयोः १. ११२४).
तॄ + णिच् । By 3-1-26 हेतुमति च।
= तॄ + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= तर् + इ । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, 1-1-51 उरण् रपरः।
= तार् + इ । By 7-2-116 अत उपधायाः।
= तारि । ‘तारि’ gets the धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।
तारि + तुमुँन् । By 3-4-65 शकधृषज्ञाग्लाघटरभलभक्रमसहार्हास्त्यर्थेषु तुमुन् – The affix तुमुँन् may be used following a verbal root when in conjunction with any one of the following verbal roots or their synonyms –
(i) √शक् (शकॢँ शक्तौ ५. १७)
(ii) √धृष् (ञिधृषाँ प्रागल्भ्ये ५. २५)
(iii) √ज्ञा (ज्ञा अवबोधने ९. ४३)
(iv) √ग्लै (ग्लै हर्षक्षये १. १०५१)
(v) √घट् (घटँ चेष्टायाम् १. ८६७)
(vi) √रभ् (रभँ राभस्ये १. ११२९)
(vii) √लभ् (डुलभँष् प्राप्तौ १. ११३०)
(viii) √क्रम् (क्रमुँ पादविक्षेपे १. ५४५)
(ix) √सह् (षहँ मर्षणे १. ९८८)
(x) √अर्ह् (अर्हँ पूजायाम् १. ८४१)
(xi) √अस् (असँ भुवि २. ६०)
= तारि + तुम् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= तारि + इट् तुम् । By 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= तारि + इ तुम् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= तारे + इतुम् । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
= तारयितुम् । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।
‘तारयितुम्’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च and the अव्यय-सञ्ज्ञा by 1-1-39 कृन्मेजन्तः।
4. Can you spot the affix घञ् in the verses?
Answer: The affix घञ् is used in the form आहारम् (पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘आहार’, द्वितीया-एकवचनम्)।
Please see the following post for derivation of the प्रातिपदिकम् ‘आहार’ – http://avg-sanskrit.org/2013/03/11/आहारः-mns/
5. Where has the सूत्रम् 7-2-82 आने मुक् been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 7-2-82 आने मुक् has been used in the form भुज्यमानम् (प्रातिपदिकम् ‘भुज्यमान’, नपुंसकलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्)। This is a कर्मणि प्रयोगः।
The प्रातिपदिकम् ‘भुज्यमान’ is derived from the verbal root √भुज् (भुजँ पालनाभ्यवहारयोः ७. १७).
भुज् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= भुज् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= भुज् + शानच् । By 3-2-126 लक्षणहेत्वोः क्रियायाः। Note: This is a कर्मणि प्रयोगः। Hence as per 1-3-13 भावकर्मणोः, a आत्मनेपदम् affix must be used. As per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, ‘शानच्’ has the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। Hence the affix ‘शानच्’ (and not ‘शतृँ’) is used here.
= भुज् + आन । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= भुज् + यक् + आन । By 3-1-67 सार्वधातुके यक्।
= भुज् + य + आन । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= भुज् य मुँक् + आन । By 7-2-82 आने मुक् – The letter ‘अ’ belonging to a अङ्गम् takes the augment मुँक् when followed by ‘आन’। As per 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ – the augment मुँक् joins after the letter ‘अ’।
= भुज्य म् + आन = भुज्यमान । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
‘भुज्यमान’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
6. How would you say this in Sanskrit?
“A man whose resolve is firm always attains success.”
Answer: यस्य नरस्य निश्चयः दृढः अस्ति सः सर्वदा यशः आप्नोति = यस्य नरस्य निश्चयो दृढोऽस्ति स सर्वदा यश आप्नोति।
Easy questions:
1. Where has the सूत्रम् 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः has been used in the form अभ्येति।
Please see answer to easy question 1 in the following comment for derivation of the form अभ्येति – http://avg-sanskrit.org/2012/10/01/बुधः-mns/#comment-4877
2. In the verses can you spot a तिङन्तं पदम् that is a आर्ष-प्रयोग: (grammatically irregular form)? What would be the grammatically correct form?
Answer: The form कुर्मि is a आर्ष-प्रयोग:। The grammatically correct form is करोमि derived from the verbal root √कृ (डुकृञ् करणे ८. १०).
The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
कृ + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= कृ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= कृ + मिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= कृ + मि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= कृ + उ + मि । By 3-1-79 तनादिकृञ्भ्य उः।
= कर् + उ + मि । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, 1-1-51 उरण् रपरः।
= करोमि । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।