Today we will look at the form स्पृहणीयाम् fAs from श्रीमद्भागवतम् 3.25.35.

पश्यन्ति ते मे रुचिराण्यम्ब सन्तः प्रसन्नवक्त्रारुणलोचनानि । रूपाणि दिव्यानि वरप्रदानि साकं वाचं स्पृहणीयां वदन्ति ॥ ३-२५-३५ ॥
तैर्दर्शनीयावयवैरुदारविलासहासेक्षितवामसूक्तैः । हृतात्मनो हृतप्राणांश्च भक्तिरनिच्छतो मे गतिमण्वीं प्रयुङ्क्ते ॥ ३-२५-३६ ॥

श्रीधर-स्वामि-टीका –
प्रसन्नानि वक्त्राण्यरुणानि लोचनानि च येषु तैर्मद्रूपैः साकं सह । नित्यं परमेश्वरानुभवसुखं भक्तावधिकमिति भावः ॥ ३५ ॥ आत्मानन्दस्त्ववश्यंभावीत्याह – तैरिति । दर्शनीया मनोहरा अवयवा मुखनेत्रादयो येषु तैः । हृत आत्मा चित्तं येषाम् । हृता आकृष्टाः प्राणाश्चेन्द्रियाणि येषां तान्भजतोऽनिच्छत इच्छाहीनानप्यण्वीं गतिं मुक्तिं प्रयुङ्क्ते प्रापयति । कैः साधनैर्हृतात्मनः । उदारैर्विलासादिभिः । तत्र विलासो लीला, वामं मनोहरं सूक्तं मधुरभाषणम् ॥ ३६ ॥

Gita Press translation – The aforesaid saints, O mother, behold My charming and divine forms possessed of a smiling face and ruddy eyes – forms which confer boons on them – and have talks with them, which are the envy (even of the greatest sages) (35). Their devotion (to Me) secures to them (a place in) My subtle Abode even though they never seek it, their mind and senses fascinated by those forms with attractive limbs, captivating playful gestures, glances accompanied with a smile and delightful speech (36).

“स्पृहणीय” is a कृदन्त-प्रातिपदिकम् (participle form) derived from the verbal root √स्पृह (स्पृह ईप्सायाम् १०. ४१०).

(1) स्पृह + णिच् । By 3-1-25 सत्यापपाशरूपवीणातूलश्लोकसेनालोमत्वचवर्मवर्णचूर्णचुरादिभ्यो णिच् – The affix णिच् is used after these words – “सत्य” ‘truth’ (which then takes the form of “सत्याप्” as exhibited in the सूत्रम्), “पाश” ‘fetter’, “रूप” ‘form’, “वीणा” ‘lute’, “तूल” ‘cotton’, “श्लोक” ‘celebration’, “सेना” ‘army’, “लोमन्” ‘hair of the body’, “त्वच” ‘skin’, “वर्मन्” ‘mail’, “वर्ण” ‘color’, “चूर्ण” ‘powder’ and the verbal roots belonging to the चुरादि-गणः।

(2) स्पृह + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) स्पृह् + इ । By 6-4-48 अतो लोपः – When an आर्धधातुकम् affix follows, the अकारः at the end of a अङ्गम् is elided if the अङ्गम् ends in a अकार: at the time when the आर्धधातुकम् affix is prescribed.

Note: As per 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च, the णिच्-प्रत्यय: would do a गुणः substitution in place of the ऋकार: of the अङ्गम् “स्पृह्”। But this does not happen because as per 1-1-57 अचः परस्मिन् पूर्वविधौ, the लोप: done by 6-4-48 अतो लोपः has स्थानिवद्-भाव: (it behaves like the item it replaced – अकार:) when it comes to an operation (गुणः) that would be performed to the left of it. Hence as far as 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च is concerned, the उपधा of the अङ्गम् is the हकार: and hence it cannot apply.

“स्पृहि” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

(4) स्पृहि + अनीयर् । By 3-1-96 तव्यत्तव्यानीयरः – The affixes “तव्यत्”, “तव्य” and “अनीयर्” may be used after a verbal root. Note: Since the सूत्रम् 3-1-96 तव्यत्तव्यानीयरः occurs in the अधिकारः of ‘3-1-95 कृत्याः’ the affix ‘अनीयर्’ gets the designation ‘कृत्य’। And as per the सूत्रम् 3-4-70 तयोरेव कृत्यक्तखलर्थाः the affix ‘अनीयर्’ is used here कर्मणि (to denote the object).

(5) स्पृहि + अनीय । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: “अनीय” gets आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।

(6) स्पृह् + अनीय । By 6-4-51 णेरनिटि – The “णि”-प्रत्यय: is elided when followed by an आर्धधातुक-प्रत्यय: which does not have the augment इट्। See question 4.

(7) स्पृहणीय । By वार्त्तिकम् – ऋवर्णान्नस्य णत्वं वाच्यम्, 8-4-2 अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपि।

“स्पृहणीय” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

(8) स्पृहणीय + टाप् । By 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्‌ – The प्रातिपदिकानि “अज” etc. and प्रातिपदिकानि ending in अकारः get the टाप् affix in the feminine gender.

(9) स्पृहणीय + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।

(10) स्पृहणीया । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

The विवक्षा is स्त्रीलिङ्गे, द्वितीया-एकवचनम्।

(11) स्पृहणीया + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(12) स्पृहणीयाम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix “अम्” there is a single substitute of that preceding अक् letter. 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकार: of “अम्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 3-1-96 तव्यत्तव्यानीयरः (used in step 4) been used for the last time in the गीता?

2. Where has the affix “अनीयर्” been used in the commentary?

3. Can you spot an affix “श्नम्” in the verses?

4. The सूत्रम् 6-4-51 णेरनिटि (used in step 6) belongs to the अधिकारः of आर्धधातुके। From which सूत्रम् up to which सूत्रम् does पाणिनिः run this अधिकारः?

5. पाणिनिः runs another “आर्धधातुके” अधिकारः in a different section of the अष्टाध्यायी। From which सूत्रम् up to which सूत्रम् does this अधिकारः go?

6. How would you say this in Sanskrit?
“All of the Lord’s qualities are enviable (to be longed for.)”

Easy Questions:

1. Which सूत्रम् is used for the ह्रस्वादेशः in the form (हे) अम्ब?

2. Which सूत्रम् is used for the “पश्य”-आदेशः in the form पश्यन्ति?