Today we will look at the form संयावम् mAs from श्रीमद्भागवतम् 10.29.5.
दुहन्त्योऽभिययुः काश्चिद्दोहं हित्वा समुत्सुकाः । पयोऽधिश्रित्य संयावमनुद्वास्यापरा ययुः ।। १०-२९-५ ।।
परिवेषयन्त्यस्तद्धित्वा पाययन्त्यः शिशून्पयः । शुश्रूषन्त्यः पतीन्काश्चिदश्नन्त्योऽपास्य भोजनम् ।। १०-२९-६ ।।
लिम्पन्त्यः प्रमृजन्त्योऽन्या अञ्जन्त्यः काश्च लोचने । व्यत्यस्तवस्त्राभरणाः काश्चित्कृष्णान्तिकं ययुः ।। १०-२९-७ ।।
श्रीधर-स्वामि-टीका
श्रीकृष्णसूचकशब्दश्रवणेन तत्प्रवणचित्तानां तत्क्षणमेव त्रैवर्गिककर्मनिवृत्तिं द्योतयन्त्य इवार्धावसितं कर्म विहाय ययुः । तदाह – दुहन्त्य इति । पयः स्थालीस्थं चुल्ल्यामधिश्रित्यैतत्क्वाथमप्रतीक्षमाणाः काश्चिद्ययुः । संयावं गोधूमकणान्नं पक्वमनुद्वास्यानुत्तार्य ।। ५ ।। ।।६।। अन्याः प्रमृजन्त्योऽङ्गोद्वर्तनादि कुर्वत्यः । काश्च काश्चित् । कृष्णतुष्ट्यर्थं कर्म तदासक्तमनसामन्यथा कृतमपि फलत्येवेति द्योतयन्नाह – व्यत्यस्तेति । स्थानतः स्वरूपतश्चोर्ध्वाधोधारणेन विपर्ययं प्राप्तानि वस्त्राभरणानि यासां ताः ।। ७ ।।
Gita Press translation – Full of intense longing some, who were milking (their) cows, darted off leaving the milk-vessel (uncared for); (while) others left as soon as they had placed the milk on the oven (without waiting for its being boiled) and still others went out without removing the (dressed) porridge (from the hearth) (5). Some, who were serving food (to their husbands and other relations) went away neglecting that duty; others, who were feeding their infants with milk gave up that work and ran. Still others, who were waiting upon their husbands, turned their back on them and departed; while some (more), who were dining, bolted away leaving their meal (6). Others, who were bedaubing their person with sandal-paste etc., left that work half-finished; still others who were rubbing and cleaning their person with oily substances, decamped leaving off that work; and some (more), who were painting their eyes with collyrium, put off that work and ran to meet Śrī Kṛṣṇa. Still others sought the presence of Śrī Kṛṣṇa with their garments and jewels wrongly placed (7).
संयूयते मिश्रीक्रियते गुडादिभि: = संयाव:। That which is mixed with molasses etc is संयाव:। Hence it means a kind of cake made with wheat flour or a kind of porridge made of wheat flour with ghee, milk and molasses.
The प्रातिपदिकम् ‘संयाव’ is derived from the verbal root √यु (यु मिश्रणेऽमिश्रणे च २. २७) with the उसर्ग: ‘सम्’।
(1) सम् यु + घञ् । By 3-3-23 समि युद्रुदुवः – The affix घञ् may be used following the verbal root √यु (यु मिश्रणेऽमिश्रणे च २. २७) or √द्रु (द्रु गतौ १. १०९५) or √दु (दु गतौ १. १०९४) – provided any one of these verbal roots is in conjunction with the उपसर्ग: ‘सम्’ – to denote either (i) the sense of the verbal root as having attained to a completed state or (ii) any कारक: except the agent of the action, provided the word so derived is a proper name.
See question 1.
(2) सम् यु + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) सम् यौ + अ । By 7-2-115 अचो ञ्णिति – A vowel ending अङ्गम् gets a वृद्धिः substitute, when followed by a प्रत्ययः that has ञकारः or a णकारः as an indicatory letter.
(4) सम् याव् + अ । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।
(5) संयाव । By 8-3-23 मोऽनुस्वारः।
‘संयाव’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।
Note: घञबन्त: (लिङ्गानुशासनम् २.२) – A प्रातिपदिकम् ending in the affix ‘घञ्’ or ‘अप्’ is used in the masculine gender.
The विवक्षा is द्वितीया-एकवचनम्।
(6) संयाव + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of ‘अम्’ from getting इत्-सञ्ज्ञा।
(7) संयावम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix ‘अम्’ there is a single substitute of that preceding अक् letter.
Questions:
1. The affix ‘घञ्’ prescribed by the सूत्रम् 3-3-23 समि युद्रुदुवः (used in step 1) is a अपवाद: (exception) to which affix?
2. In the verses can you spot four words in which the augment ‘नुँम्’ has been irregularly used?
3. What would be an alternate form for लिम्पन्त्यः?
4. Why is शुश्रूषन्त्यः a आर्षप्रयोग: (an irregular grammatical usage)?
5. Which सूत्रम् prescribes the augment ‘युक्’ in the form पाययन्त्यः? Which one prescribes the वकारादेश: in the form पक्वम् used in the commentary?
6. How would you say this in Sanskrit?
“Who doesn’t like cakes?” Paraphrase to “Unto whom are cakes not pleasing.” Use √रुच् (रुचँ दीप्तावभिप्रीतौ च १. ८४७) for ‘to please.’ To express the meaning of ‘unto’ use चतुर्थी विभक्ति: with ‘whom.’
Easy questions:
1. Which वार्तिकम् prevents the application of the सूत्रम् 6-4-148 यस्येति च in the form लोचने (नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘लोचन’, द्वितीया-द्विवचनम्)?
2. From which verbal root is ययुः derived?
1. The affix ‘घञ्’ prescribed by the सूत्रम् 3-3-23 समि युद्रुदुवः (used in step 1) is a अपवाद: (exception) to which affix?
Answer: The affix ‘घञ्’ prescribed by the सूत्रम् 3-3-23 समि युद्रुदुवः is a अपवाद: (exception) to the affix ‘अप्’ prescribed by 3-3-57 ॠदोरप्।
2. In the verses can you spot four words in which the augment ‘नुँम्’ has been irregularly used?
Answer: The augment ‘नुँम्’ has been used irregularly in the forms दुहन्त्यः, अश्नन्त्यः, प्रमृजन्त्यः and अञ्जन्त्यः। The grammatically correct forms are दुहत्यः, अश्नत्यः, प्रमृजत्यः and अञ्जत्यः।
The प्रातिपदिकम् ‘दुहती’ is derived from the verbal root √दुह् (दुहँ प्रपूरणे २. ४) as follows –
दुह् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= दुह् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= दुह् + शतृँ । By 3-2-126 लक्षणहेत्वोः क्रियायाः, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= दुह् + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= दुह् + शप् + अत् । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= दुह् + अत् । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः। Note: The सार्वधातुकम् affix ‘अत्’ is अपित् (does not have the letter ‘प्’ as a इत्) and hence behaves ङिद्वत् by 1-2-4 सार्वधातुकमपित्। Therefore 1-1-5 क्क्ङिति च stops 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।
= दुहत् । ‘दुहत्’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
Now the feminine प्रातिपदिकम् ‘दुहती’ is derived as follows –
दुहत् + ङीप् । By 4-1-6 उगितश्च। Note: ‘दुहत्’ ends in the affix ‘शतृँ’ which is a उगित् because it has the letter ‘ऋ’ (which belongs to the प्रत्याहार: ‘उक्’) as a इत्। This allows us to apply 4-1-6.
= दुहत् + ई । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= दुहती ।
Note: Here the अङ्गम् (‘दुह्’) to which the affix ‘शतृँ’ is added does not end in a अवर्णः (it ends in the letter ‘ह्’) । Therefore it cannot take the ‘नुँम्’ augment by 7-1-80 आच्छीनद्योर्नुम्। Also the अङ्गम् does not end in the affix ‘शप्’ or ‘श्यन्’ (here the affix ‘शप्’ has taken लुक् elision). Therefore it cannot take the ‘नुँम्’ augment by 7-1-81 शप्श्यनोर्नित्यम्।
The विवक्षा in दुहत्यः is प्रथमा-बहुवचनम्।
दुहती + जस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
= दुहती + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘स्’ of ‘जस्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= दुहत्यस् । By 6-1-77 इको यणचि। Note: 6-1-105 दीर्घाज्जसि च stops 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः।
= दुहत्यः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
The प्रातिपदिकम् ‘अश्नती’ is derived from the verbal root √अश् (अशँ भोजने ९. ५९) as follows:
अश् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= अश् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= अश् + शतृँ । By 3-2-126 लक्षणहेत्वोः क्रियायाः, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= अश् + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= अश् + श्ना + अत् । By 3-1-81 क्र्यादिभ्यः श्ना।
= अश् + ना + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: The सार्वधातुकम् affix ‘अत्’ is अपित् (does not have the letter ‘प्’ as a इत्) and hence behaves ङिद्वत् by 1-2-4 सार्वधातुकमपित्। This allows 6-4-112 श्नाभ्यस्तयोरातः to apply in the next step.
= अश् + न् + अत् । By 6-4-112 श्नाभ्यस्तयोरातः।
= अश्नत् । ‘अश्नत्’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
Now the feminine प्रातिपदिकम् ‘अश्नती’ is derived as follows –
अश्नत् + ङीप् । By 4-1-6 उगितश्च। Note: ‘अश्नत्’ ends in the affix ‘शतृँ’ which is a उगित् because it has the letter ‘ऋ’ (which belongs to the प्रत्याहार: ‘उक्’) as a इत्। This allows us to apply 4-1-6.
= अश्नत् + ई । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= अश्नती ।
Note: Here the अङ्गम् (‘अश्न्’) to which the affix ‘शतृँ’ is added does not end in a अवर्णः (it ends in the letter ‘न्’)। Therefore it cannot take the ‘नुँम्’ augment by 7-1-80 आच्छीनद्योर्नुम्। Also the अङ्गम् does not end in the affix ‘शप्’ or ‘श्यन्’ (it ends in the affix ‘श्ना’)। Therefore it cannot take the ‘नुँम्’ augment by 7-1-81 शप्श्यनोर्नित्यम्।
The विवक्षा in अश्नत्यः is प्रथमा-बहुवचनम्।
अश्नती + जस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
= अश्नती + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘स्’ of ‘जस्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= अश्नत्यस् । By 6-1-77 इको यणचि। Note: 6-1-105 दीर्घाज्जसि च stops 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः।
= अश्नत्यः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
The प्रातिपदिकम् ‘मृजती’ is derived from the verbal root √मृज् (मृजूँ शुद्धौ २. ६१). The grammatically correct form for प्रथमा-बहुवचनम् is मृजत्यः। The derivation is similar to दुहत्यः shown above.
The प्रातिपदिकम् ‘अञ्जती’ is derived from the verbal root √अन्ज् (अन्जूँ व्यक्तिम्रक्षणकान्तिगतिषु (व्यक्तिमर्षणकान्तिगतिषु) ७. २१).
अन्ज् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= अन्ज् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= अन्ज् + शतृँ । By 3-2-126 लक्षणहेत्वोः क्रियायाः, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= अन्ज् + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= अ श्नम् न्ज् + अत् । By 3-1-78 रुधादिभ्यः श्नम्, 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात्परः।
= अ न न्ज् + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः। Note: The सार्वधातुकम् affix ‘अत्’ is अपित् (does not have the letter ‘प्’ as a इत्) and hence behaves ङिद्वत् by 1-2-4 सार्वधातुकमपित्। This allows 6-4-111 श्नसोरल्लोपः to apply in the next step.
= अ न् न्ज् + अत् । By 6-4-111 श्नसोरल्लोपः।
= अ न् ज् + अत् । By 6-4-23 श्नान्नलोपः।
= अञ्जत् । By 8-4-40 स्तोः श्चुना श्चुः। ‘अञ्जत्’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
Now the feminine प्रातिपदिकम् ‘अञ्जती’ is derived similar to the feminine प्रातिपदिकम् ‘अश्नती’ shown above.
Note: The अङ्गम् (‘अञ्ज्’) to which the affix ‘शतृँ’ is added does not end in a अवर्णः (it ends in the letter ‘ज्’)। Therefore it cannot take the ‘नुँम्’ augment by 7-1-80 आच्छीनद्योर्नुम्। Also the अङ्गम् does not end in the affix ‘शप्’ or ‘श्यन्’। Therefore it cannot take the ‘नुँम्’ augment by 7-1-81 शप्श्यनोर्नित्यम्।
The विवक्षा in अञ्जत्यः is प्रथमा-बहुवचनम्।
अञ्जती + जस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
= अञ्जती + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘स्’ of ‘जस्’ from getting इत्-सञ्ज्ञा।
= अञ्जत्यस् । By 6-1-77 इको यणचि। Note: 6-1-105 दीर्घाज्जसि च stops 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः।
= अञ्जत्यः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
3. What would be an alternate form for लिम्पन्त्यः?
Answer: The alternate form for लिम्पन्त्यः is लिम्पत्यः। This is due to the fact that the augment ‘नुँम्’ is prescribed only optionally by 7-1-80 आच्छीनद्योर्नुम्।
The प्रातिपदिकम् ‘लिम्पती’ is derived from the verbal root √लिप् (लिपँ उपदेहे #६. १६९) as follows –
लिप् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= लिप् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= लिप् + शतृँ । By 3-2-126 लक्षणहेत्वोः क्रियायाः, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= लिप् + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= लिप् + श + अत् । By 3-1-77 तुदादिभ्यः शः।
= लिप् + अ + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः।
= लि नुँम् प् + अ + अत् । By 7-1-59 शे मुचादीनाम्, 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात्परः।
= लि न् प् + अ + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= लि न् पत् । By 6-1-97 अतो गुणे।
= लिं पत् । By 8-3-24 नश्चापदान्तस्य झलि।
= लिम्पत् । By 8-4-58 अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः।
‘लिम्पत्’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
Now the feminine प्रातिपदिकम् ‘लिम्पती’ is derived as follows –
लिम्पत् + ङीप् । By 4-1-6 उगितश्च। Note: ‘लिम्पत्’ ends in the affix ‘शतृँ’ which is a उगित् because it has the letter ‘ऋ’ (which belongs to the प्रत्याहार: ‘उक्’) as a इत्। This allows us to apply 4-1-6.
= लिम्पत् + ई । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= लिम्प नुँम् ती / लिम्पती । Optional नुँम् augment by 7-1-80 आच्छीनद्योर्नुम् – When a term (‘त्’) which is part of the affix ‘शतृँ’ follows an अङ्गम् (in the present example’लिम्प’) ending in the अवर्ण: (the letter ‘अ’ or ‘आ’), then an अङ्गम् ending in such a term takes the नुँम् augment optionally when the affix ‘शी’ or the feminine affix ‘ङी’ follows.
= लिम्पन्ती / लिम्पती । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= लिम्पंती / लिम्पती । By 8-3-24 नश्चापदान्तस्य झलि।
= लिम्पन्ती / लिम्पती । By 8-4-58 अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः।
The विवक्षा in लिम्पन्त्यः / लिम्पत्यः is प्रथमा-बहुवचनम्।
लिम्पन्ती / लिम्पती + जस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
= लिम्पन्ती / लिम्पती + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘स्’ of ‘जस्’ from getting इत्-सञ्ज्ञा।
= लिम्पन्त्यस् / लिम्पत्यस् । By 6-1-77 इको यणचि। Note: 6-1-105 दीर्घाज्जसि च stops 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः।
= लिम्पन्त्यः / लिम्पत्यः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
4. Why is शुश्रूषन्त्यः a आर्षप्रयोग: (an irregular grammatical usage)?
Answer: By 1-3-57 ज्ञाश्रुस्मृदृशां सनः – A आत्मनेपदम् affix is used after a desiderative form of any of the following verbal roots – √ज्ञा (ज्ञा अवबोधने ९. ४३), √श्रु (श्रु श्रवणे १. १०९२), √स्मृ (स्मृ चिन्तायाम् १. १०८२) or √दृश् (दृशिँर् प्रेक्षणे १. ११४३). But here the affix ‘शतृँ’ (which is a परस्मैपदम् affix as per 1-4-99 लः परस्मैपदम्) has been used irregularly to derive the प्रातिपदिकम् ‘शुश्रूषन्ती’। The grammatically correct form is शुश्रूषमाणाः derived by using the affix ‘शानच्’ (which is a आत्मनेपदम् affix as per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्।)
The प्रातिपदिकम् ‘शुश्रूषमाणा’ is derived from the सन्नन्त-धातुः ‘शुश्रूष’, which is derived from the verbal root √श्रु (श्रु श्रवणे १. १०९२). Please see the following post for the derivation of the सन्नन्त-धातुः ‘शुश्रूष’ – http://avg-sanskrit.org/2012/07/02/शुश्रूषध्वम्-2ap-लोँट्/
शुश्रूष + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= शुश्रूष + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= शुश्रूष + शानच् । By 3-2-126 लक्षणहेत्वोः क्रियायाः, 1-3-57 ज्ञाश्रुस्मृदृशां सनः।
= शुश्रूष + आन । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्,, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= शुश्रूष + शप् + आन । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= शुश्रूष + अ + आन । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= शुश्रूष + आन । By 6-1-97 अतो गुणे।
= शुश्रूष मुँक् + आन । By 7-2-82 आने मुक्, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= शुश्रूष म् + आन । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= शुश्रूषमाण । By 8-4-2 अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपि। । ‘शुश्रूषमाण’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
The स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘शुश्रूषमाणा’ is derived as follows:
शुश्रूषमाण + टाप् । By 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्।
= शुश्रूषमाण + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= शुश्रूषमाणा । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।
The विवक्षा in शुश्रूषमाणाः is प्रथमा-बहुवचनम्।
शुश्रूषमाणा + जस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
= शुश्रूषमाणा + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘स्’ of ‘जस्’ from getting इत्-सञ्ज्ञा।
= शुश्रूषमाणास् । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः। Note: 6-1-105 दीर्घाज्जसि च stops 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः।
= शुश्रूषमाणाः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
5. Which सूत्रम् prescribes the augment ‘युक्’ in the form पाययन्त्यः? Which one prescribes the वकारादेश: in the form पक्वम् used in the commentary?
Answer: The augment ‘युक्’ in the form पाययन्त्यः is prescribed by the सूत्रम् 7-3-37 शाच्छासाह्वाव्यावेपां युक्।
The form पाययन्त्यः is derived from the causative form of the verbal root √पा (पा पाने १. १०७४).
पा + णिच् । By 3-1-26 हेतुमति च।
= पा + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= पा युक् + इ । By 7-3-37 शाच्छासाह्वाव्यावेपां युक्, the verbal roots √शो (शो तनूकरणे ४. ४०), √छो (छो छेदने ४. ४१), √सो (षो अन्तकर्मणि ४. ४२), √ह्वे (ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च १. ११६३), √व्ये (व्येञ् संवरणे १. ११६२), √वे (वेञ् तन्तुसन्ताने १. ११६१) and √पा (पा पाने १. १०७४) take the ‘युक्’ augment when the affix ‘णि’ follows. As per 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ, the ‘युक्’ augment attaches itself to the end of the अङगम् ‘पा’।
= पा य् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः। Note: The letter ‘उ’ in ‘युक्’ is उच्चारणार्थः (for pronunciation only).
= पायि । ‘पायि’ gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।
पायि + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= पायि + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= पायि + शतृँ । By 3-2-126 लक्षणहेत्वोः क्रियायाः, 1-3-87 निगरणचलनार्थेभ्यश्च।
= पायि + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= पायि + शप् + अत् । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= पायि + अ + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= पाये + अ + अत् । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
= पायय + अत् । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।
= पाययत् । By 6-1-97 अतो गुणे।
‘पाययत्’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
Now the feminine प्रातिपदिकम् ‘पाययन्ती’ is derived as follows –
पाययत् + ङीप् । By 4-1-6 उगितश्च। Note: ‘पाययत्’ ends in the affix ‘शतृँ’ which is a उगित् because it has the letter ‘ऋ’ (which belongs to the प्रत्याहार: ‘उक्’) as a इत्। This allows us to apply 4-1-6.
= पाययत् + ई । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= पायय नुँम् ती । By 7-1-81 शप्श्यनोर्नित्यम्, 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात्परः।
= पायय न् ती । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
= पाययंती । By 8-3-24 नश्चापदान्तस्य झलि।
= पाययन्ती । By 8-4-58 अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः।
The विवक्षा in पाययन्त्यः is प्रथमा-बहुवचनम्।
पाययन्ती + जस् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
= पाययन्ती + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘स्’ of ‘जस्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= पाययन्त्यस् । By 6-1-77 इको यणचि। Note: 6-1-105 दीर्घाज्जसि च stops 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः।
= पाययन्त्यः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
The वकारादेश: in the form पक्वम् (नपुंसकलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम्) is prescribed by the सूत्रम् 8-2-52 पचो वः – The letter ‘व्’ replaces the letter ‘त्’ of a निष्ठा affix (ref. 1-1-26) which immediately follows the verbal root √पच् (डुपचँष् पाके १. ११५१).
Please see the following post for derivation of the प्रातिपदिकम् ‘पक्व’ – http://avg-sanskrit.org/2012/12/10/पक्वानाम्-ngp/
Note: In the present example the निष्ठा affix has been used कर्मणि as per the सूत्रम् 3-4-70 तयोरेव कृत्यक्तखलर्थाः।
6. How would you say this in Sanskrit?
“Who doesn’t like cakes?” Paraphrase to “Unto whom are cakes not pleasing.” Use √रुच् (रुचँ दीप्तावभिप्रीतौ च १. ८४७) for ‘to please.’ To express the meaning of ‘unto’ use चतुर्थी विभक्ति: with ‘whom.’
Answer: संयावाः कस्मै न रोचन्ते?
Easy questions:
1. Which वार्तिकम् prevents the application of the सूत्रम् 6-4-148 यस्येति च in the form लोचने (नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘लोचन’, द्वितीया-द्विवचनम्)?
Answer: The application of the सूत्रम् 6-4-148 यस्येति च in the form लोचने is prevented by the वार्त्तिकम् – औङः श्यां प्रतिषेधो वाच्यः।
लोचन + औट् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
= लोचन + शी । By 7-1-19 नपुंसकाच्च।
= लोचन + ई । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः । Now ‘लोचन’ gets भसञ्ज्ञा by 1-4-18 यचि भम्। By 6-4-148 यस्येति च – When the letter ‘ई’ or a तद्धित-प्रत्यय: follows, the (ending) इ-वर्ण: (the letter ‘इ’ or ‘ई’) or the (ending) अवर्ण: (the letter ‘अ’ or ‘आ’) of a अङ्गम् with the भ-सञ्ज्ञा takes लोपः। Here, the conditions for applying 6-4-148 यस्येति च are satisfied. That would have removed the ending letter ‘अ’ of the अङ्गम् ‘लोचन’। But this is prevented by the वार्त्तिकम् – औङः श्यां प्रतिषेधो वाच्यः – 6-4-148 यस्येति च does not apply when the अङ्गम् is followed by the term ‘शी’ that has come as a आदेश: in place of the affix ‘औ’ or ‘औट्’।
= लोचने । By 6-1-87 आद्गुणः।
2. From which verbal root is ययुः derived?
Answer: The form ययुः derived from the verbal root √या (या प्रापणे २. ४४).
Please see answer to question 5 in the following comment for derivation of the form ययुः – http://avg-sanskrit.org/2012/05/07/अन्वगमत्-3as-लुँङ्/#comment-3699