Today we will look at the form निलयम् mAs from श्रीमद्भागवतम् 2.7.35.
ये च प्रलम्बखरदर्दुरकेश्यरिष्टमल्लेभकंसयवनाः कुजपौण्ड्रकाद्याः । अन्ये च शाल्वकपिबल्वलदन्तवक्त्रसप्तोक्षशम्बरविदूरथरुक्मिमुख्याः ।। २-७-३४ ।।
ये वा मृधे समितिशालिन आत्तचापाः काम्बोजमत्स्यकुरुकैकयसृञ्जयाद्याः । यास्यन्त्यदर्शनमलं बलपार्थभीमव्याजाह्वयेन हरिणा निलयं तदीयम् ।। २-७-३५ ।।
श्रीधर-स्वामि-टीका –
ये च प्रलम्बादयस्ते सर्वे हरिणा हेतुभूतेन तदीयं निलयमदर्शनं दर्शनायोग्यं वैकुण्ठमलं यास्यन्तीत्युत्तरेणान्वयः । खरो धेनुकः, दर्दुर इव दर्दुरो बकः, इभः कुवलयापीडः, कुजो नरकः, कपिर्द्विविदः ।। ३४ ।। ये च मृधे आत्तचापाः, समितौ संग्रामे शालन्ते श्लाघन्ते ते समितिशालिनः । ननु प्रलम्बखरकपिबल्वलरुक्मिप्रमुखा बलभद्रेण निहताः, काम्बोजादयश्च भीमार्जुनादिभिः, शम्बरः प्रद्युम्नेन, यवनो मुचुकुन्देन, नतु हरिणा तत्राह। बलो भीमः पार्थ इत्यादयो व्याजाह्वयाः कपटनामानि यस्य तेन । सप्तोक्षाणस्तु तेन दमिताः कालान्तरे यास्यन्तीति भावः । एतच्च सर्वमपि कर्म दिव्यमिव, तच्चान्यथा न भाव्यमिति पूर्वेणैव संबन्धः ।। ३५ ।।
Gita Press translation – Nay, (demons like) Pralamba, Dhenuka (who lived in the form of a donkey), Vaka, Keśī, Ariṣṭa, champion wrestlers (such as Cāṇūra), the elephant (Kuvalayāpīḍa), Kaṁsa, the Yavana hero (Kālayavana), the demon Naraka (born of Earth), Pauṇḍraka (who had assumed the false appearance of Śrī Kṛṣṇa and posed as the real Śrī Kṛṣṇa) and so on; even so other champions like Śālva, Dwivida (the monkey chief), Balwala, Dantavaktra, the seven bulls (of king Nagnajit), the demon Śambara, king Vidūratha (Dantavaktra’s brother) and Rukmī (brother of Rukmiṇī); the kings of the Kambojas, the Matsyas, the Kurus, the Kekayas, the Sṛñjayas, and other bragging warriors who will appear on the field of battle, armed with a bow, will be slain by Śrī Hari Himself under the assumed names of Balarāma, Arjuna, Bhīma and so on, and attain to His divine Abode (34-35).
निलीयतेऽस्मिन्निति निलयः।
The पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘निलय’ is derived from the verbal root √ली ((ओँ)लीङ् श्लेषणे ४. ३४) in composition with the उपसर्ग: ‘नि’।
(1) नि + ली + घ । By 3-3-118 पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण – To denote the instrument or the locus of the action, the affix ‘घ’ is generally used following a verbal root, provided the word so derived is used in the masculine gender as a proper name.
Note: घकारः ‘६-४-९६ छादेर्घेऽद्व्युपसर्गस्य’ इति विशेषणार्थः। पाणिनि: has used the letter ‘घ्’ as a इत् in the affix ‘घ’ so that he may be able to refer to this specific affix in the सूत्रम् 6-4-96 छादेर्घेऽद्व्युपसर्गस्य।
(2) नि + ली + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) नि + ले + अ । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः – An अङ्गम् whose final letter is a इक् gets a गुण: substitute, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or a आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.
(4) निलय । By 6-1-78 एचोऽयवायावः ।
‘निलय’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds get the name प्रातिपदिकम्।
The विवक्षा is द्वितीया-एकवचनम्।
(5) निलय + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of ‘अम्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
(6) निलयम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix ‘अम्’ there is a single substitute of that preceding अक् letter.
Questions:
1. Where has the सूत्रम् 3-3-118 पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण been used in the first seven verses of Chapter Seven of the गीता?
2. Commenting on the सूत्रम् 3-3-118 पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण the काशिका says – पुंसीति किम्? प्रसाधनम्। Please explain.
3. Commenting further on the same सूत्रम् the काशिका says – संज्ञायामिति किम्? प्रहरणो दण्डः। Please explain.
4. Which सूत्रम् prescribes the affix ‘ड’ in the प्रातिपदिकम् ‘कुज’?
5. Where has the सूत्रम् 3-2-78 सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छील्ये been used in the verses?
6. How would you say this in Sanskrit?
“Struck by Śrī Rāma’s arrows, many demons went to the abode of Yama.”
Easy questions:
1. Which सूत्रम् prescribes the affix ‘स्य’ in यास्यन्ति?
2. Where has the सूत्रम् 7-3-120 आङो नास्त्रियाम् been used in the verses?
1. Where has the सूत्रम् 3-3-118 पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण been used in the first seven verses of Chapter Seven of the गीता?
Answer: The सूत्रम् 3-3-118 पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण has been used in the form प्रलयः (पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘प्रलय’, प्रथमा-एकवचनम्)।
एतद्योनीनि भूतानि सर्वाणीत्युपधारय |
अहं कृत्स्नस्य जगतः प्रभवः प्रलयस्तथा || 7-6||
प्रलीयतेऽस्मिन्निति प्रलयः।
The प्रातिपदिकम् ‘प्रलय’ is derived from the verbal root √ली ((ओँ)लीङ् श्लेषणे ४. ३४) in composition with the उपसर्ग: ‘प्र’। The derivation is similar to the derivation of the प्रातिपदिकम् ‘निलय’ as shown in the post.
2. Commenting on the सूत्रम् 3-3-118 पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण the काशिका says – पुंसीति किम्? प्रसाधनम्। Please explain.
Answer: The सूत्रम् 3-3-118 पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण cannot be used to derive the प्रातिपदिकम् ‘प्रसाधन’ since this प्रातिपदिकम् is used in the neuter gender and not in the masculine gender. So even though the remaining conditions for the application of 3-3-118 are satisfied it cannot be used here.
प्रसाध्यतेऽनेनाङ्गमिति प्रसाधनम्।
The नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘प्रसाधन’ is derived from a causative form of the verbal root √साध् (साधँ संसिद्धौ ५. १९) preceded by the उपसर्गः ‘प्र’ as follows –
प्र साध् + णिच् । By 3-1-26 हेतुमति च।
= प्र साधि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
प्र साधि + ल्युट् । By 3-3-117 करणाधिकरणयोश्च – The affix ल्युट् may be used following a verbal root to denote the instrument or the locus of the action.
= प्र साधि + यु । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= प्र साधि + अन । By 7-1-1 युवोरनाकौ, 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य।
= प्र साध् + अन । By 6-4-51 णेरनिटि।
= प्रसाधन । ‘प्रसाधन’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
3. Commenting further on the same सूत्रम् the काशिका says – संज्ञायामिति किम्? प्रहरणो दण्डः। Please explain.
Answer: The सूत्रम् 3-3-118 पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण cannot be used to derive the प्रातिपदिकम् ‘प्रहरण’ here since this प्रातिपदिकम् is being used as an adjective to दण्ड: and hence does not denote a proper name. So even though the remaining conditions for the application of 3-3-118 are satisfied it cannot be used here.
प्रह्रियतेऽनेनेति प्रहरण:।
The प्रातिपदिकम् ‘प्रहरण’ is derived from the verbal root √हृ (हृञ् हरणे १. १०४६) preceded by the उपसर्गः ‘प्र’ as follows –
प्र हृ + ल्युट् । By 3-3-117 करणाधिकरणयोश्च – The affix ल्युट् may be used following a verbal root to denote the instrument or the locus of the action.
= प्र हृ + यु । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= प्र हृ + अन । By 7-1-1 युवोरनाकौ, 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य।
= प्र हर् + अन । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, 1-1-51 उरण् रपरः।
= प्रहरण । By 8-4-29 कृत्यचः।
‘प्रहरण’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
4. Which सूत्रम् prescribes the affix ‘ड’ in the प्रातिपदिकम् ‘कुज’?
Answer: The सूत्रम् 3-2-98 पञ्चम्यामजातौ prescribes the affix ‘ड’ in the प्रातिपदिकम् ‘कुज’।
को: (पृथिव्या:) जातः = कुजः – Born from the earth. It refers to the demon नरकः in the verses.
‘ज’ is a कृदन्त-प्रातिपदिकम् (participle form) derived from the verbal root √जन् (जनीँ प्रादुर्भावे ४. ४४).
The (compound) प्रातिपदिकम् ‘कुज’ is derived as follows:
कु + ङसिँ + जन् + ड । By 3-2-98 पञ्चम्यामजातौ – When in composition with a पदम् which ends in the fifth (ablative) case, the verbal root √जन् (जनीँ प्रादुर्भावे ४. ४४) may take the the affix ‘ड’ provided the verbal root is used to denote an action in the past tense and the उपपदम् does not denote a class/genus.
Note: In the सूत्रम् 3-2-98, the term पञ्चम्याम् ends in the seventh (locative) case. Hence ‘कु + ङसिँ’ gets the उपपद-सञ्ज्ञा here by 3-1-92 तत्रोपपदं सप्तमीस्थम्।
= कु + ङसिँ + जन् + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः।
= कु + ङसिँ + ज् + अ । By 6-4-143 टेः। Note: The अङ्गम् does not have the भ-सञ्ज्ञा here. But still टि-लोप: is done because otherwise no purpose would be served by having the letter ‘ड्’ as a इत् in the affix ‘ड’। डित्वसामर्थ्यादभस्यापि टेर्लोपः।
= कु + ङसिँ + ज ।
Now we form a compound between ‘कु + ङसिँ’ (which is the उपपदम्) and ‘ज’ by using the सूत्रम् 2-2-19 उपपदमतिङ्।
In the compound, ‘कु + ङसिँ’ is placed in the prior position as per 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम्। Note: Here ‘कु + ङसिँ’ is the उपपदम् and hence it gets the उपसर्जन-सञ्ज्ञा by 1-2-43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्।
‘कु + ङसिँ + ज’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
= कु + ज । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः।
= कुज ।
5. Where has the सूत्रम् 3-2-78 सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छील्ये been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 3-2-78 सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छील्ये has been used in the form समितिशालिनः (प्रातिपदिकम् ‘समितिशालिन्’, प्रथमा-बहुवचनम्)।
समितौ (= संग्रामे) शालन्ते (= श्लाघन्ते) तच्छीलाः = समितिशालिनः।
‘शालिन्’ is a कृदन्त-प्रातिपदिकम् (participle form) derived from the verbal root √शाड्/शाल् (शाडृँ श्लाघायाम् १. ३२४, लडयोरैक्यात् शालते इति काश्यपः)।
The (compound) प्रातिपदिकम् ‘समितिशालिन्’ is derived as follows:
समिति + ङि + शाल् + णिनिँ । By 3-2-78 सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छील्ये – When in composition with a सुबन्तं पदम् (a पदम् which ends in a सुँप् affix) which does not denote a class/genus, a verbal root may take the affix ‘णिनिँ’ to express the meaning of a habitual/natural action.
Note: In the सूत्रम् 3-2-78, the term सुपि ends in the seventh (locative) case. Hence ‘समिति + ङि’ gets the उपपद-सञ्ज्ञा here by 3-1-92 तत्रोपपदं सप्तमीस्थम्।
= समिति + ङि + शाल् + इन् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः।
We form a compound between ‘समिति + ङि’ (which is the उपपदम्) and ‘शालिन्’ by using the सूत्रम् 2-2-19 उपपदमतिङ्। In the compound, ‘समिति + ङि’ is placed in the prior position as per 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम्।
‘समिति + ङि + शालिन्’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
= समितिशालिन् । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः।
समितिशालिन् + जस् । By By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
= समितिशालिन् + अस् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘स्’ of the affix ‘अस्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
= समितिशालिनः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
6. How would you say this in Sanskrit?
“Struck by Śrī Rāma’s arrows, many demons went to the abode of Yama.”
Answer: श्रीरामस्य बाणैः हताः बहवः राक्षसाः यमस्य निलयम् जग्मु: = श्रीरामस्य बाणैर्हता बहवो राक्षसा यमस्य निलयं जग्मु: ।
Easy questions:
1. Which सूत्रम् prescribes the affix ‘स्य’ in यास्यन्ति?
Answer: The सूत्रम् 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः prescribes the affix ‘स्य’ in यास्यन्ति – derived from the verbal root √या (या प्रापणे २. ४४).
The विवक्षा is लृँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।
या + लृँट् । 3-3-13 लृट् शेषे च।
= या + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= या + झि । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= या + स्य + झि । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः – The affixes ‘स्य’ and ‘तासिँ’ are prescribed after a verbal root when followed by ‘लृँ’ (लृँट् or लृँङ्) or लुँट् respectively. Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् stops the augment ‘इट्’ (for ‘स्य’) which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
= या + स्य + अन्ति । By 7-1-3 झोऽन्तः।
= यास्यन्ति । By 6-1-97 अतो गुणे।
2. Where has the सूत्रम् 7-3-120 आङो नास्त्रियाम् been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 7-3-120 आङो नास्त्रियाम् has been used in the form हरिणा (पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘हरि’, तृतीया-एकवचनम्)।
The derivation of हरिणा is similar to that of अरिणा shown in answer to easy question 1 in the following comment –
http://avg-sanskrit.org/2012/10/16/निशाचर-mvs/#comment-5534