1. In the last ten verses of chapter 4 of the गीता where has the सूत्रम् 8-2-41 षढोः कः सि (used in step 18) been used in a तिङन्तं पदम्?

Answer: The सूत्रम् 8-2-41 षढोः कः सि has been used in the forms उपदेक्ष्यन्ति in verse 34 of Chapter 4 and द्रक्ष्यसि in verse 35 of Chapter 4.
तद्विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया ।
उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्त्वदर्शिनः ।। 4-34 ।।

यज्ज्ञात्वा न पुनर्मोहमेवं यास्यसि पाण्डव ।
येन भूतान्यशेषेण द्रक्ष्यस्यात्मन्यथो मयि ।। 4-35 ।।

उपदेक्ष्यन्ति is derived from √दिश् (दिशँ अतिसर्जने ६. ३) – The विवक्षा is लृँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।
दिश् + लृँट् । 3-3-13 लृट् शेषे च।
= दिश् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= दिश् + झि । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= दिश् + स्य + झि । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः। Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् stops the “इट्”-आगम: (for “स्य”) which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
= देश् + स्य + झि । By 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।
= देश् + स्य + अन्ति । By 7-1-3 झोऽन्तः।
= देश्स्यन्ति । By 6-1-97 अतो गुणे।
= देष्स्यन्ति । By 8-2-36 व्रश्च-भ्रस्ज-सृज-मृज-यज-राज-भ्राजच्छशां षः।
= देक्स्यन्ति । By 8-2-41 षढोः कः सि – a षकारः or a ढकारः is replaced by a ककार: if followed by a सकारः।
= देक्ष्यन्ति । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययो:।

“उप” is the उपसर्गः (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।)
उप + देक्ष्यन्ति = उपदेक्ष्यन्ति।

द्रक्ष्यसि is derived from √दृश् (दृशिँर् प्रेक्षणे १. ११४३). The विवक्षा is लृँट्, कर्तरि प्रयोग:, मध्यम-पुरुषः, एकवचनम्।
दृश् + लृँट् । By 3-3-13 लृट् शेषे च।
= दृश् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= दृश् + सिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्।
= दृश् + सि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= दृश् + स्य + सि । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः।
Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्‌ stops the “इट्”-आगम: (for the प्रत्यय: “स्य”) which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
= दृ अम् श् + स्य + सि । By 6-1-58 सृजिदृशोर्झल्यमकिति, 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात्परः।
= दृ अ श् + स्य + सि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= द्र श् + स्य + सि । By 6-1-77 इको यणचि।
= द्र ष् + स्य + सि । By 8-2-36 व्रश्च-भ्रस्ज-सृज-मृज-यज-राज-भ्राजच्छशां षः।
= द्र क् + स्य + सि । By 8-2-41 षढोः कः सि, a षकारः or a ढकारः is replaced by a ककार: if followed by a सकारः।
= द्रक्ष्यसि । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययो:।

2. In the सूत्रम् 7-2-3 वदव्रजहलन्तस्याचः, why does पाणिनिः specially include √वद् and √व्रज् (which end in a consonant) in addition to stipulating हलन्तस्य? The काशिका gives the answer as follows – विकल्पबाधनार्थं वदिव्रजिग्रहणम्। Please explain.
Answer: विकल्पबाधनार्थं वदिव्रजिग्रहणम् means – ‘The roots √वद् and √व्रज् have been included in the सूत्रम् in order to stop the optionality (of वृद्धि: substitution.)’
The verbal roots √वद् and √व्रज् end in a consonant too. There was no need to specially mention these roots here in 7-2-3 वदव्रजहलन्तस्याचः। But if these roots were not mentioned in 7-2-3, then by 7-2-4 नेटि, the वृद्धि: substitution would be prohibited and further by 7-2-7 अतो हलादेर्लघोः, the optionality of the वृद्धि: substitution would be introduced. Their special mention here in 7-2-3 tells us that the वृद्धि: substitution for the roots √वद् and √व्रज् is mandatory (नित्य-कार्यम्।)

3. Commenting on the सूत्रम् 7-2-3 वदव्रजहलन्तस्याचः, the तत्त्वबोधिनी says – अच इति तु इक्परिभाषाया अनुपस्थानार्थम्। अन्यथा अभैत्सीदित्यत्र स्यान्न त्वपाक्षीदित्यादौ। Please explain.
Answer: ‘अच इति’ means why has पाणिनिः mentioned the term अचः in the सूत्रम् 7-2-3 वदव्रजहलन्तस्याचः। It is for अनुपस्थानार्थम् (non-application) of the इक्परिभाषा 1-1-3 इको गुणवृद्धी – When गुण: or वृद्धि: is prescribed, using the specific term “गुण” or “वृद्धि”, then, (in the absence of a specified स्थानी or place of operation) the term “इक:” – which is षष्ठी-एकवचनम् of “इक्” – will be understood to be present (to denote the स्थानी)। In the सूत्रम् 7-2-3, the स्थानी (place of operation) “अच्” has been specifically mentioned. Hence the परिभाषा 1-1-3 इको गुणवृद्धी doesn’t apply.
अन्यथा – otherwise 7-2-3 would have only applied in forms like अभैत्सीत् (where the वृद्धिः substitute comes in place of a इक् letter). 7-2-3 would not have been able to apply in forms like अपाक्षीत् (where the वृद्धिः substitute does not come in place of a इक् letter).

अभैत्सीत् is derived from √भिद् (भिदिँर् विदारणे ७. २). The विवक्षा is लुँङ्, कर्तरि प्रयोगः, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्, परस्मैपद-प्रत्ययः।
भिद् + लुँङ् । By 3-2-110 लुङ्।
= भिद् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= भिद् + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= भिद् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= भिद् + त् । By 3-4-100 इतश्च।
= भिद् + च्लि + त् । By 3-1-43 च्लि लुङि।
= भिद् + सिँच् + त् । By 3-1-44 च्लेः सिच् ।
= भिद् + स् + त् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् stops the “इट्”-आगम: (for “स्”) which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
= भिद् + स् + ईट् त् । By 7-3-96 अस्तिसिचोऽपृक्ते, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= भिद् + स् + ईत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= भैद् + स् + ईत् । By 7-2-3 वदव्रजहलन्तस्याचः – A vowel belonging to a base (अङ्गम्) consisting of the verbal root √वद् (वदँ व्यक्तायां वाचि १. ११६४) or √व्रज् (व्रजँ गतौ १. २८६) or ending in a consonant takes the वृद्धि: substitute when followed by the affix सिँच् which is in turn followed by a परस्मैपदम् affix.
= अट् भैद् + स् + ईत् । By 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= अ भैद् + स् + ईत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= अभैत्सीत् । By 8-4-55 खरि च।

अपाक्षीत् is derived from √पच् (डुपचष् पाके १. ११५१). The विवक्षा is लुँङ्, कर्तरि प्रयोगः, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्, परस्मैपद-प्रत्ययः।
पच् + लुँङ् । By 3-2-110 लुङ्।
= पच् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= पच् + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= पच् + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= पच् + त् । By 3-4-100 इतश्च।
= पच् + च्लि + त् । By 3-1-43 च्लि लुङि।
= पच् + सिँच् + त् । By 3-1-44 च्लेः सिच् ।
= पच् + स् + त् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् stops the “इट्”-आगम: (for “स्”) which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
= पच् + स् + ईट् त् । By 7-3-96 अस्तिसिचोऽपृक्ते, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= पच् + स् + ईत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= पाच् + स् + ईत् । By 7-2-3 वदव्रजहलन्तस्याचः – A vowel belonging to a base (अङ्गम्) consisting of the verbal root √वद् (वदँ व्यक्तायां वाचि १. ११६४) or √व्रज् (व्रजँ गतौ १. २८६) or ending in a consonant takes the वृद्धि: substitute when followed by the affix सिँच् which is in turn followed by a परस्मैपदम् affix.
= अट् पाच् + स् + ईत् । By 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= अ पाच् + स् + ईत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= अ पाक् + स् + ईत् । By 8-2-30 चोः कुः।
= अपाक्षीत् । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययोः।

4. Does the सूत्रम् 7-3-76 क्रमः परस्मैपदेषु apply in the form निश्चक्राम used in the verses?
Answer: No. 7-3-76 क्रमः परस्मैपदेषु does not apply in the form निश्चक्राम। By 7-3-76 क्रमः परस्मैपदेषु – The vowel (अकार:) of √क्रम् is made दीर्घः (elongated) when followed by a शित्-प्रत्ययः which itself is followed by a परस्मैपद-प्रत्यय:। In the present example there is no शित्-प्रत्ययः following √क्रम् and hence 7-3-76 does not apply.

The derivation is as follows:
निश्चक्राम is derived from √क्रम् (क्रमुँ पादविक्षेपे १. ५४५). The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
क्रम् + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट् ।
= क्रम् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= क्रम् + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्।
= क्रम् + णल् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः।
= क्रम् + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= क्रम् क्रम् + अ । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य।
= क क्रम् + अ । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
= च क्रम् + अ । By 7-4-62 कुहोश्चुः, 1-1-50 स्थानेऽन्तरतमः।
= चक्राम । By 7-2-116 अत उपधायाः।

“निर्/निस्” is the उपसर्गः (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे।)
निर्/निस् + चक्राम ।
= निः + चक्राम । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
= निस् + चक्राम । By 8-3-34 विसर्जनीयस्य सः।
= निश्चक्राम । By 8-4-40 स्तोः श्चुना श्चुः।

5. Which सूत्रम् is used for the घकारादेशः in the form जघान (in the commentary)?
Answer: 7-3-54 हो हन्तेर्ञ्णिन्नेषु is used for the घकारादेशः in the form जघान derived from √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २).

The विवक्षा is लिँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
हन् + लिँट् । By 3-2-115 परोक्षे लिँट्।
= हन् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= हन् + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= हन् + णल् । By 3-4-82 परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः।
= हन् + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= घन् + अ। By 7-3-54 हो हन्तेर्ञ्णिन्नेषु, the letter ‘ह्’ of √हन् (हनँ हिंसागत्योः २. २) gets replaced by a letter of the कवर्ग: when followed by an affix with the letter ‘ञ्’ or ‘ण्’ as an इत्, or when followed (immediately) by the letter ‘न्’ । Note: Of the five letters in the क-वर्गः (‘क्’, ‘ख्’, ‘ग्’, ‘घ्’, ‘ङ्’), ‘घ्’ is the closest substitute (ref: 1-1-50 स्थानेऽन्तरतमः) because it is both voiced (घोषवान्) as well as aspirate (महाप्राण:) just like the letter ‘ह्’।
= घन् घन् + अ । By 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य। Note: As per 1-1-59 द्विर्वचनेऽचि, we apply 6-1-8 लिटि धातोरनभ्यासस्य before applying 7-2-116 अत उपधायाः।
= झन् घन् + अ । By 7-4-62 कुहोश्चुः, 1-1-50 स्थानेऽन्तरतमः।
= झ घन् + अ । By 7-4-60 हलादिः शेषः।
= झघान । By 7-2-116 अत उपधायाः।
= जघान। By 8-4-54 अभ्यासे चर्च, 1-1-50 स्थानेऽन्तरतमः।

6. How would you say this in Sanskrit?
“My friend saw you in the temple in the morning.”
Answer: मम मित्रम् त्वाम् मन्दिरे प्रातर् अद्राक्षीत् = मम मित्रं त्वां मन्दिरे प्रातरद्राक्षीत्।

Easy Questions:

1. The form पथि (used in the verses) is derived from which प्रातिपदिकम् ?
Answer: The form पथि is derived from the पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “पथिन्”। The विवक्षा is सप्तमी-एकवचनम्।
पथिन् + ङि । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…।
= पथिन् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः। ‘पथिन्’ gets भ-सञ्ज्ञा by 1-4-18 यचि भम्।
= पथि । By 7-1-88 भस्य टेर्लोपः – The टि-भागः of पथिन्, मथिन् and ऋभुक्षिन्, which have the भ-सञ्ज्ञा, takes लोपः।

2. Where has the सूत्रम् 6-1-93 औतोऽम्शसोः been used in the commentary?
Answer: The सूत्रम् 6-1-93 औतोऽम्शसोः is used in the form गाम् (प्रातिपदिकम् “गो”, द्वितीया-एकवचनम्)।
गो + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा……….।
= गाम् । By 6-1-93 औतोऽम्शसोः, आकारः shall be the single substitute in the place of an ओकारः and the following अकारः of affixes “अम्” and “शस्”।