Today we will look at the form उपासनया fIs from श्रीमद्भागवतम् 12.6.38.

सूत उवाच
समाहितात्मनो ब्रह्मन्ब्रह्मणः परमेष्ठिनः । हृद्याकाशादभून्नादो वृत्तिरोधाद्विभाव्यते ।। १२-६-३७ ।।
यदुपासनया ब्रह्मन्योगिनो मलमात्मनः । द्रव्यक्रियाकारकाख्यं धूत्वा यान्त्यपुनर्भवम् ।। १२-६-३८ ।।

Note: यदुपासनया is a compound which stands for यस्य (नादस्य) उपासनया।

श्रीधर-स्वामि-टीका
तत्र प्रथमं वेदाविर्भावप्रकारमाह – समाहितात्मन इत्यष्टभिः । ब्रह्मणो हृदि य आकाशस्तस्मान्नादोऽभूत् । यः कर्णपुटपिधानेन श्रोत्रवृत्तिनिरोधादस्मदादिष्वपि विभाव्यते वितर्क्यते ।। ३७ ।। प्रसङ्गान्नादोपासकानां मोक्षफलमाह – यस्य नादस्योपासनयात्मनो मलं धूत्वाऽपोह्य । कथंभूतं मलं तमाह – द्रव्यमधिभूतम्, क्रिया अध्यात्मम्, कारकमधिदैवम्, एवं त्रिधाभूता आख्या यस्येति तथा तम् ।। ३८ ।।

Gita Press translation – Sūta replied: From the cavity in the heart of Brahmā (the creator), who occupies the highest position (in the universe), while his mind was composed (through meditation), O Śaunaka! there arose a sound, which can be distinctly perceived (by all) through control of the function of hearing (by closing one’s ears), and by focussing one’s mind on which, O Brāhmaṇa sage, Yogīs shake off the impurities of the mind – occasioned by the Adhibhūta (the body), Adhyātma (the organs of action) and Adhidhaiva (the senses of perception) – and attain Liberation (cessation of birth and death) (37-38).

उपासनमुपासना ।

The स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘उपासना’ is derived from the verbal root √आस् (आसँ उपवेशने २. ११) with the उपसर्ग: ‘उप’।

(1) उप आस् + युच् । By 3-3-107 ण्यासश्रन्थो युच् – Following verbal roots which end in the affix ‘णि’ as well as following the verbal roots √आस् (आसँ उपवेशने २. ११) and √श्रन्थ् (श्रन्थँ विमोचनप्रतिहर्षयोः ९. ४६), the affix युच् is used to denote in the feminine gender either (i) the sense of the verbal root as having attained to a completed state or (ii) any कारक: except the agent of the action, provided the word so derived is a proper name.

See question 2.

(2) उप आस् + यु । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) उप आस् + अन । By 7-1-1 युवोरनाकौ – The affixes ‘यु’ and ‘वु’ are substituted respectively by ‘अन’ and ‘अक’। The entire प्रत्ययः is replaced as per the परिभाषा-सूत्रम् 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य।

(4) उपासन । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

‘उपासन’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

Note: Since this प्रातिपदिकम् is used in the feminine gender we have to add the appropriate feminine affix (स्त्रीप्रत्यय:)।

(5) उपासन + टाप् । By 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्‌ – The प्रातिपदिकानि ‘अज’ etc. and प्रातिपदिकानि ending in अकारः get the टाप् affix in the feminine gender.

(6) उपासन + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) उपासना । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

The विवक्षा is तृतीया-एकवचनम्।

(8) उपासना + टा । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(9) उपासना + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।

(9) उपासने + आ । By 7-3-105 आङि चापः – ‘आप्’ ending bases get एकारः as the substitute when followed by the affix ‘आङ्’ (‘टा’) or ‘ओस्’। Note: As per the सूत्रम् 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending आकार: of the अङ्गम् ‘उपासना’ gets replaced.

(10) उपासनया । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 3-3-107 ण्यासश्रन्थो युच् (used in step 1) been used in Chapter Ten of the गीता?

2. In the absence of 3-3-107 ण्यासश्रन्थो युच्, which सूत्रम् would have applied in step 1?

3. In which सूत्रम् (which we have studied) in Chapter Seven of the अष्टाध्यायी does पाणिनि: specifically mention the verbal root √आस् (आसँ उपवेशने २. ११)?

4. Where has the सूत्रम् 2-4-77 गातिस्थाघुपाभूभ्यः सिचः परस्मैपदेषु been used in the verses?

5. Can you spot the affix ‘श’ in the commentary?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Good health is obtained by (performing) the worship of the Sun.” Use the neuter प्रातिपदिकम् ‘आरोग्य’ for ‘good health.’

Easy questions:

1. Can you spot the affix यक् in the verses?

2. What would be an alternate form for अष्टभिः (used in the commentary)?