Today we will look at the form श्रद्धा fNs from श्रीमद्भागवतम् 6.11.5.

किं व उच्चरितैर्मातुर्धावद्भिः पृष्ठतो हतैः । न हि भीतवधः श्लाघ्यो न स्वर्ग्यः शूरमानिनाम् ।। ६-११-४ ।।
यदि वः प्रधने श्रद्धा सारं वा क्षुल्लका हृदि । अग्रे तिष्ठत मात्रं मे न चेद् ग्राम्यसुखे स्पृहा ।। ६-११-५ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
तदेवाह द्वाभ्याम् । मातुरुच्चरितैः पुरीषप्रायैः । प्रथमान्तपाठे देवानां संबोधनम् । पृष्ठतो हतैर्दैत्यैः किम् । न किंचित् । न यशो नापि धर्मः । तदेवाह – नहीति ।। ४ ।। प्रधने संग्रामे । सारं धैर्यं हृदि चेत्तर्हि हे क्षुल्लकाः क्षुद्राः, मात्रं क्षणमात्रमग्रे तिष्ठत । न चेदिह लोकभोगे स्पृहास्ति ।। ५ ।।

Gita Press translation – What will be gained by you through these fugitives – who are no better than the excreta of their mother – being struck from behind? Indeed the slaughter of the terror-stricken is neither praiseworthy nor conducive to heavenly enjoyment for those who account themselves as brave (4). If you are keen about fighting or if there is courage in your heart, O vile creatures, and (again) if there is no craving (in your heart) for sensuous enjoyments, stand but for a moment before me (5).

श्रद्धानं श्रद्धा ।

The स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘श्रद्धा’ is derived from the verbal root  √धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः | दान इत्यप्येके ३. ११) preceded by the term ‘श्रत्’।

(1) श्रत् धा + अङ् । By 3-3-106 आतश्चोपसर्गे – Following a verbal root which ends in the letter ‘आ’ and is in composition with a उपसर्गः (ref: 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे), the affix अङ् is used to denote in the feminine gender either (i) the sense of the verbal root as having attained to a completed state or (ii) any कारक: except the agent of the action, provided the word so derived is a proper name.

Note: As per the वार्तिकम् (under 3-3-106 आतश्चोपसर्गे) श्रदन्तरोरुपसर्गवद् वृत्तिः – The term ‘श्रत्’ as well as ‘अन्तर्’ should be treated as a उपसर्ग:। This allows 3-3-106 to apply.

See question 2.

(2) श्रत् धा + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) श्रत् ध् + अ । By 6-4-64 आतो लोप इटि च – The ending आकार: of an अङ्गम् takes लोप: when followed by a vowel-beginning आर्धधातुक-प्रत्यय: that has either:
(i) a “इट्”-आगम: or
(ii) a ककार: or ङकार: as an इत्।

‘श्रत् ध’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

Note: Since this प्रातिपदिकम् is used in the feminine gender we have to add the appropriate feminine affix (स्त्रीप्रत्यय:)।

(4) श्रत् ध + टाप् । By 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्‌ – The प्रातिपदिकानि ‘अज’ etc. and प्रातिपदिकानि ending in अकारः get the टाप् affix in the feminine gender.

(5) श्रत् ध + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।

(6) श्रत् धा । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

(7) श्रद्धा । By 8-2-39 झलां जशोऽन्ते।

The विवक्षा is प्रथमा-एकवचनम्।

(8) श्रद्धा + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(9) श्रद्धा + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(10) श्रद्धा । By 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल् – A single letter affix “सुँ”, “ति” or “सि” is dropped following a base ending in a consonant or in the long feminine affix “ङी” or “आप्”।

Questions:

1. Where has the प्रातिपदिकम् ‘श्रद्धा’ been used in Chapter Twelve of the गीता?

2. Commenting on the वार्तिकम् ‘श्रदन्तरोरुपसर्गवद् वृत्तिः’ the लघुशब्देन्दुशेखर: (which is a commentary by नागेश: on the सिद्धान्तकौमुदी) says – तत्र श्रतोऽङ्विधावेव। अन्त:शब्दस्याङ्किविधिणत्वेष्विति भाष्ये स्पष्टम्। तेन ‘अन्तर्धा’, ‘अन्तर्धि:’, ‘अन्तर्णयति’ इत्यादिसिद्धि:। Please explain.

3. Derive the प्रातिपदिकम् ‘स्पृहा’। Hint: भिदादेराकृतिगणत्वादङ्।

4. Where has the सूत्रम् 3-2-83 आत्ममाने खश्च been used in the verses?

5. Which सूत्रम् justifies the use of the affix घञ् in the प्रातिपदिकम् ‘सार’?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Knowledge comes only to him who has faith in the teacher’s words.” Paraphrase to “Knowledge comes only to him whose faith in the teacher’s words exists.” Use the verbal root √इ (इण् गतौ २. ४०) with the उपसर्ग: ‘उप’ for ‘to come (near.)’

Easy questions:

1. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘त’ in the form तिष्ठत?

2. Where has the सूत्रम् 7-3-102 सुपि च been used in the commentary?