Today we will look at the form कीर्तिम् fAs from श्रीमद्भागवतम् 8.7.1.

अथापि कीर्तयाम्यङ्ग यथामति यथाश्रुतम् । कीर्तिं हरेः स्वां सत्कर्तुं गिरमन्याभिधासतीम् ।। ३-६-३६ ।।
एकान्तलाभं वचसो नु पुंसां सुश्लोकमौलेर्गुणवादमाहुः । श्रुतेश्च विद्वद्भिरुपाकृतायां कथासुधायामुपसम्प्रयोगम् ।। ३-६-३७ ।।

श्रीधर-स्वामि-टीका
अङ्ग विदुर, अथापिहरेः कीर्तिं कीर्तयामि । यथाश्रुतं गुरुमुखात् । तदपि न सर्वात्मना, किंतु यथामति स्वमत्यनुसारेण । अन्याभिधा हरिव्यतिरिक्तार्थाभिधानं तया असतीं मलिनां स्वीयां वाचं सत्कर्तुं पवित्रीकर्तुम् ।। ३६ ।। अज्ञात्वापि यथामति कीर्तने श्रवणे वा आवश्यकं कैवल्यमित्याह । एकान्ततो लाभं नु निश्चितमाहुः । श्रुतेः श्रोत्रस्य । उपाकृतायां निरूपितायाम् । उपसंप्रयोगं सन्निधावर्पणम् ।। ३७ ।।

Gita Press translation – Yet, in order to purify my own speech which has been rendered foul by other (profane) talk, I proceed to sing, dear Vidura, the glory of Śrī Hari according to my own (poor) lights and on the basis of what I have heard (from my preceptor) (36). The wise declare that the sole utility of men’s speech decidedly lies in uttering the praised of the Lord, who is the foremost of those enjoying the highest renown, and that the sole utility of one’s ears lies in their coming into touch with the nectar-like discourses on Śrī Hari, delivered by learned men (37).

कीर्त्यत इति कीर्त्ति:/कीर्ति: derived from the verbal root √कॄत् (कॄतँ संशब्दने १०. १५५).

The ending अकार: of “कॄतँ” is an इत् as per 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

(1) कॄत् + णिच् । By 3-1-25 सत्यापपाशरूपवीणातूलश्लोकसेनालोमत्वचवर्मवर्णचूर्णचुरादिभ्यो णिच् – The affix णिच् is used after these words – “सत्य” ‘truth’ (which then takes the form of “सत्याप्” as exhibited in the सूत्रम्), “पाश” ‘fetter’, “रूप” ‘form’, “वीणा” ‘lute’, “तूल” ‘cotton’, “श्लोक” ‘celebration’, “सेना” ‘army’, “लोमन्” ‘hair of the body’, “त्वच” ‘skin’, “वर्मन्” ‘mail’, “वर्ण” ‘color’, “चूर्ण” ‘powder’ and the verbal roots belonging to the चुरादि-गणः। “णिच्” gets आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।

(2) कॄत् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) किर् त् + इ । By 7-1-101 उपधायाश्च, a ॠकार:, when it is the penultimate (उपधा) letter of a धातु:, takes the इकारादेश:। As per 1-1-51 उरण् रपरः, the रेफ: is added to the इकार:।

(4) कीर्ति । By 8-2-78 उपधायां च, a इक् letter is elongated if it is followed by a रेफ: or वकार:, provided the रेफ: or वकार: is the penultimate letter (उपधा) of a verbal root and is followed by a consonant. “कीर्ति” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

(5) कीर्ति + क्तिन् । By 3-3-97 ऊतियूतिजूतिसातिहेतिकीर्तयश्च – ‘ऊति’, ‘यूति’, ‘जूति’, ‘साति’, ‘हेति’ and ‘कीर्ति’ are given as six ready-made feminine forms ending in the affix क्तिन् having a उदात्त: accent. Note: The affix युच् would have come here by 3-3-107 ण्यासश्रन्थो युच्। Instead we use the affix क्तिन् in order to get the form ‘कीर्त्ति’/’कीर्ति’ as given in 3-3-97.

(6) कीर्ति + ति । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः। Note: The affix क्तिन् is prohibited from taking the augment इट् by 7-2-9 तितुत्रतथसिसुसरकसेषु च।

(7) कीर्त् + ति । By 6-4-51 णेरनिटि – The ‘णि’-प्रत्यय: is elided when followed by an आर्धधातुक-प्रत्यय: which does not have the augment इट्।

(8) कीर्त्ति/कीर्ति । By 8-4-65 झरो झरि सवर्णे। ‘कीर्त्ति’/’कीर्ति’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।

The विवक्षा is द्वितीया-एकवचनम्।

(9) कीर्ति + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of ‘अम्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(10) कीर्तिम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix ‘अम्’ there is a single substitute of that preceding अक् letter.

Questions:

1. Where has the प्रातिपदिकम् ‘कीर्ति’ been used in Chapter Ten of the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 3-3-97 ऊतियूतिजूतिसातिहेतिकीर्तयश्च (used in step 5) the सिद्धान्तकौमुदी says – यूति:। जूति:। अनयोर्दीर्घत्वं च निपात्यते। Please explain.

3. Commenting on the same सूत्रम् the काशिका says – उदात्त इति वर्तते। Please explain.

4. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘वसुँ’ (in place of ‘शतृँ’) in the form विद्वद्भिः?

5. Which वार्तिकम् is used to derive the प्रातिपदिकम् ‘वाच्’ (used in वाचम् in the commentary)?

6. How would you say this in Sanskrit?
“One who sings the glory of Śrī Hari himself attains glory.” Use the अव्ययम् ‘स्वयम्’ for ‘himself.’

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-3-101 अतो दीर्घो यञि been used in the verses?

2. From which verbal root is आहु: derived?