1. In how many places is the गीता has the सूत्रम् 3-3-88 ड्वितः क्त्रिः been used?
(i) 0 (ii) 1 (iii) 2 (iv) 3.
i) 0 – The सूत्रम् 3-3-88 ड्वितः क्त्रिः has not been used in the गीता।

2. As shown above, the विग्रह-वाक्यम् for कृत्रिमम् is कृत्या निर्वृत्तम्। Shouldn’t it be कृत्र्या  निर्वृत्तम्? In reference to this the सिद्धान्तकौमुदी says – ‘४-४-२० क्त्रेर्मम् नित्यम्’ नित्यग्रहणात् क्त्रिर्मब्विषय:। अत एव क्त्र्यन्तेन न विग्रह:। Please explain.
Answer: The affix ‘मप्’ by 4-4-20 is necessarily used following a nominal stem which ends in the affix ‘क्त्रि’ (ref. 3-3-88). Therefore we cannot use the प्रातिपदिकम् ‘कृत्रि’ by itself, it is invariably followed by the affix ‘मप्’ and denotes the sense of ‘accomplished thereby’. Normally the विग्रह: for कृत्रिमम् would be कृत्र्या  निर्वृत्तम् but since we cannot use the प्रातिपदिकम् ‘कृत्रि’ by itself, we use an equivalent प्रातिपदिकम् ‘कृति’ (formed by using 3-3-94 स्त्रियां क्तिन्) and state the विग्रह: for कृत्रिमम् as कृत्या निर्वृत्तम्।

3. What would be an alternate form for उत्थित:?
Answer: The alternate form is उत्थ्थितः।

The प्रातिपदिकम् ‘उत्थ्थित/उत्थित’ is derived from the verbal root √स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ १. १०७७) preceded by the उपसर्गः ‘उद्’।

उद् स्था + क्त । By 3-2-102 निष्ठा। Note: Since the verbal root √स्था is used intransitively (अकर्मक:) the affix ‘क्त’ denotes the agent (कर्तरि) here as per 3-4-72 गत्यर्थाकर्मकश्लिषशीङ्स्थासवसजनरुहजीर्यतिभ्यश्च।
= उद् स्था + त । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः। Note: Here 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्‌ prevents the affix ‘त’ from taking the augment ‘इट्’ which would have been done by the सूत्रम् 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
= उद् स्थित । By 7-4-40 द्यतिस्यतिमास्थामित्ति किति, 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य।
= उत् स्थित । By 8-4-55 खरि च।
= उत् थ्थित । By 8-4-61 उदः स्थास्तम्भोः पूर्वस्य, 1-1-54 आदेः परस्य, 1-1-50 स्थानेऽन्तरतमः।
= उत्थित/उत्थ्थित । By 8-4-65 झरो झरि सवर्णे – Following a consonant (हल्), a झर् letter is optionally elided if it is followed by a झर् letter that is सवर्ण: with it.

4. Where has the सूत्रम् 6-4-52 निष्ठायां सेटि been used in the verses?
Answer: The सूत्रम् 6-4-52 निष्ठायां सेटि has been used in the form रचिता derived from the verbal root √रच (रच प्रतियत्ने १०. ४०३).

रच + णिच् । By 3-1-25 सत्यापपाशरूपवीणातूलश्लोकसेनालोमत्वचवर्मवर्णचूर्णचुरादिभ्यो णिच्। ‘णिच्’ gets आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः। This allows the application of the सूत्रम् 6-4-48 अतो लोपः in the next step.
= रच् + णिच् । By 6-4-48 अतो लोपः। Note: As per 7-2-116 अत उपधायाः, the affix ‘णिच्’ would do a वृद्धि: substitution in place of the letter ‘अ’ of the अङ्गम् ‘रच्’। But this does not happen because as per 1-1-57 अचः परस्मिन् पूर्वविधौ, the लोप: done by 6-4-48 has स्थानिवद्-भाव: (it behaves like the item it replaced – the letter ‘अ’) when it comes to an operation (वृद्धि:) that would be performed to the left of it. Hence as far as 7-2-116 is concerned, the उपधा of the अङ्गम् is the letter ‘च्’ and hence it cannot apply.
= रच् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= रचि । ‘रचि’ gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

रचि + क्त । By 3-2-102 निष्ठा, 3-4-70 तयोरेव कृत्यक्तखलर्थाः।
= रचि + त । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= रचि + इट् त । By 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= रचि + इ त । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= रच् + इत । By 6-4-52 निष्ठायां सेटि – The affix ‘णि’ is elided when followed by a निष्ठा affix (ref. 1-1-26) which has taken the augment ‘इट्’।
= रचित । ‘रचित’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

The स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘रचिता’ is derived as follows:
रचित + टाप् । By 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्‌।
= रचित + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= रचिता । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

5. Which सूत्रम् justifies the use of the affix ‘ड’ in deriving the प्रातिपदिकम् ‘परिखा’?
Answer: The सूत्रम् 3-2-101 अन्येष्वपि दृश्यते justifies the use of the affix ‘ड’ in deriving the प्रातिपदिकम् ‘परिखा’।

परित: खातेति परिखा।

परिखा is derived from the verbal root √खन् (खनुँ अवदारणे १. १०२०) preceded by the उपसर्गः ‘परि’।

परि + खन् + ड । By 3-2-101 अन्येष्वपि दृश्यते – Even when in composition with a पदम् which is other than the ones mentioned in the preceding rules (from 3-2-97 to 3-2-100), the verbal root √जन् (जनीँ प्रादुर्भावे ४. ४४) may be seen taking the affix ‘ड’ provided the verbal root is used to denote an action in the past tense.
Note: अपिशब्द: सर्वोपाधिव्यभिचारार्थ:। (from सिद्धान्तकौमुदी) – The सिद्धान्तकौमुदी states that by the use of the term ‘अपि’ we can extend this सूत्रम् to verbal roots other than √जन् (जनीँ प्रादुर्भावे ४. ४४). This allows us to apply 3-2-101 here.

Note: In the सूत्रम् 3-2-101, the term अन्येषु ends in the seventh (locative) case. Hence ‘परि’ gets the उपपद-सञ्ज्ञा here by 3-1-92 तत्रोपपदं सप्तमीस्थम्‌।
= परि + खन् + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः।
= परि + ख् + अ । By 6-4-143 टेः। Note: The अङ्गम् does not have the भ-सञ्ज्ञा here. But still टि-लोप: is done because otherwise no purpose would be served by having the letter ‘ड्’ as a इत् in the affix ‘ड’। डित्वसामर्थ्यादभस्यापि टेर्लोपः।

Now we form the compound between ‘परि’ (which is the उपपदम्) and ‘ख’ using the सूत्रम् 2-2-19 उपपदमतिङ्।

Note: Here ‘परि’ is the उपपदम् and hence it gets the उपसर्जन-सञ्ज्ञा by 1-2-43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्। In the compound, ‘परि’ is placed in the prior position as per 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम्‌।

‘परि + ख’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

The feminine प्रातिपदिकम् ‘परिखा’ is derived as follows:
परिख + टाप् । By 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्‌।
= परिख + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= परिखा । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

6. How would you say this in Sanskrit?
“Bees are not attracted by artificial flowers.” Use the सूत्रम् 3-2-3 आतोऽनुपसर्गे कः to create a प्रातिपदिकम् for ‘bee’ (मधु पिबति)। Use (a passive form) of the verbal root √कृष् (कृषँ विलेखने १. ११४५) preceded by the उपसर्ग: ‘आङ्’ for ‘to attract.’
Answer: मधुपाः कृत्रिमैः पुष्पैः न आकृष्यन्ते = मधुपाः कृत्रिमैः पुष्पैर्नाकृष्यन्ते।

Easy questions:

1. Which सूत्रम् is used for the दीर्घादेश: (elongation) in the form पू: (स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘पुर्’, प्रथमा-एकवचनम्)?
Answer: The सूत्रम् 8-2-76 र्वोरुपधाया दीर्घ इकः prescribes the दीर्घादेश: (elongation) in the form पू:।

पुर् + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्‌।
= पुर् + स् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= पुर् । By 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्। Now ‘पुर्’ gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्। This allows 8-2-76 to apply in the next step.
= पूर् । By 8-2-76 र्वोरुपधाया दीर्घ इकः – The penultimate इक् letter (‘इ’, ‘उ’, ‘ऋ’, ‘ऌ’) of a पदम् is elongated when the पदम् ends in the letter ‘र्’ (रेफ:) or the letter ‘व्’ of a धातु:।
= पूः । By 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

2. Where has the सुत्रम् 3-1-26 हेतुमति च been used in the verses?
Answer: The सुत्रम् 3-1-26 हेतुमति च has been used in शोभयन्ति which is a causative form derived from the verbal root √शुभ् (शुभँ दीप्तौ १. ८५३).

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग: (हेतुमति), प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।
शुभ् + णिच् । By 3-1-26 हेतुमति च – The affix ‘णिच्’ is used after a verbal root, when the operation of a causer – such as the operation of directing – is to be expressed.
= शुभ् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= शोभ् + इ । By 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।
= शोभि । ‘शोभि’ gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

शोभि + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= शोभि + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= शोभि + झि । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।
= शोभि + शप् + झि । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= शोभि + अ + झि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
= शोभे + अ + झि । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
= शोभय् + अ + झि = शोभय + झि । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।
= शोभय + अन्ति । By 7-1-3 झोऽन्तः।
= शोभयन्ति । By 6-1-97 अतो गुणे।