Today we will look at the form उपाध्यायम् mAs from श्रीमद्-वाल्मीकि-रामायणम् 3.74.8.
कच्चिद्विनयसम्पन्नः कुलपुत्रो बहुश्रुतः । अनसूयुरनुद्रष्टा सत्कृतस्ते पुरोहितः ।। २-१००-११ ।।
कच्चिदग्निषु ते युक्तो विधिज्ञो मतिमानृजुः । हुतं च होष्यमाणं च काले वेदयते सदा ।। २-१००-१२ ।।
कच्चिद् देवान् पितॄन् भृत्यान् गुरून् पितृसमानपि । वृद्धांश्च तात वैद्यांश्च ब्राह्मणांश्चाभिमन्यसे ।। २-१००-१३ ।।
इष्वस्त्रवरसम्पन्नमर्थशास्त्रविशारदम् | सुधन्वानमुपाध्यायं कच्चित्त्वं तात मन्यसे ।। २-१००-१४ ।।
Gita Press translation – Is your (personal) priest (a son of Vasiṣṭha), who is rich in humility, born of a noble pedigree, a man of extensive learning, free from spite and skilled in all pious and sacred rites – treated with honor (by you)? (11) Does the priest employed by you to look after the sacred fires, who is well-versed in the procedure of conducting sacrificial performances, is endowed with intelligence and guileless of disposition, invariably inform you in time about a sacred fire having (already) been or going to be fed with oblations? (12) Do you hold in high esteem gods and manes, dependents, elders, kinsmen of your father’s age, the aged, the physicians as well as the Brāhmaṇas, my darling? (13) Do you respect Sudhanvā, your teacher (of the science of archery), who is equipped with knowledge relating to the use of excellent arrows (discharged without uttering spells) and missiles (propelled with the utterance of spells) and well-versed in political economy? (14)
उपेत्यास्मादधीते (उपेत्य अस्माद् अधीते) = उपाध्याय:। He from whom one studies having approached (him.) Hence it means ‘a teacher.’
The प्रातिपदिकम् ‘उपाध्याय’ is derived from the verbal root √इ (इङ् अध्ययने | नित्यमधिपूर्वः २. ४१) with the उसर्ग: ‘उप’ and ‘अधि’।
The ending ङकारः of ‘इङ्’ is a इत् by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः।
(1) उप अधि इ + घञ् । By 3-3-21 इङश्च – The affix घञ् may be used following the verbal root √इ (इङ् अध्ययने | नित्यमधिपूर्वः २. ४१) to denote either (i) the sense of the verbal root as having attained to a completed state or (ii) any कारक: except the agent of the action, provided the word so derived is a proper name.
See question 2.
(2) उप अधि इ + अ । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) उप अधि ऐ + अ । By 7-2-115 अचो ञ्णिति – A vowel ending अङ्गम् gets a वृद्धिः substitute, when followed by a प्रत्ययः that has ञकारः or a णकारः as an indicatory letter.
(4) उप अधि आय् + अ । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।
(5) उप अध्याय । By 6-1-77 इको यणचि।
(6) उपाध्याय । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।
‘उपाध्याय’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च – A word form that ends in a कृत्-प्रत्ययः or a तद्धित-प्रत्ययः and so also compounds gets the name प्रातिपदिकम्।
Note: घञबन्त: (लिङ्गानुशासनम् २.२) – A प्रातिपदिकम् ending in the affix ‘घञ्’ or ‘अप्’ is used in the masculine gender.
The विवक्षा is द्वितीया-एकवचनम्।
(5) उपाध्याय + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of ‘अम्’ from getting इत्-सञ्ज्ञा।
(6) उपाध्यायम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix ‘अम्’ there is a single substitute of that preceding अक् letter.
Questions:
1. Where has the verbal root √इ (इङ् अध्ययने | नित्यमधिपूर्वः २. ४१) been used for the last time in the गीता?
2. The affix घञ् prescribed by the सूत्रम् 3-3-21 इङश्च (used in step 1) is a अपवाद: (exception) to which affix?
3. Which सूत्रम् is used for the substitution ‘हि’ in the प्रातिपदिकम् ‘हित’ (used as part of the compound पुरोहितः)?
4. Where has the सूत्रम् 3-3-14 लृटः सद् वा been used in the verses?
5. Can you spot the affix तृच् in the verses?
6. How would you say this in Sanskrit?
‘We should tell the teacher that these questions are too complicated!’ Paraphrase to ‘It should be told by us to the teacher that these questions are too complicated!’ Use the adjective प्रातिपदिकम् ‘अतिजटिल’ for ‘too complicated.’ Use चतुर्थी विभक्ति: with ‘teacher.’ Use a कृत्य-प्रत्यय: to express the meaning of ‘it should be told.’
Easy questions:
1. In how many words in the verses has the सूत्रम् 6-1-103 तस्माच्छसो नः पुंसि been used?
2. Which गण-सूत्रम् justifies the use of a आत्मनेपदम् affix in the form वेदयते?
1. Where has the verbal root √इ (इङ् अध्ययने | नित्यमधिपूर्वः २. ४१) been used for the last time in the गीता?
Answer: The verbal root √इ (इङ् अध्ययने | नित्यमधिपूर्वः २. ४१) has been used for the last time in the गीता in the following verse –
अध्येष्यते च य इमं धर्म्यं संवादमावयोः |
ज्ञानयज्ञेन तेनाहमिष्टः स्यामिति मे मतिः || 18-70||
The विवक्षा is लृँट्, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
इ + लृँट् । By 3-3-13 लृट् शेषे च।
= इ + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= इ + त । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-13 भावकर्मणोः।
= इ + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे।
= इ + स्य + ते । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः। Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् blocks 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
= ए + स्य + ते । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
= एष्यते । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययो:।
Note: The verbal root √इ (इङ् अध्ययने | नित्यमधिपूर्वः २. ४१) is always preceded by the उपसर्गः ‘अधि’ (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे, 1-4-80 ते प्राग्धातोः।)
अधि + एष्यते = अध्येष्यते । By 6-1-77 इको यणचि।
2. The affix घञ् prescribed by the सूत्रम् 3-3-21 इङश्च (used in step 1) is a अपवाद: (exception) to which affix?
Answer: The affix ‘घञ्’ prescribed by the सूत्रम् 3-3-21 इङश्च is a अपवाद: (exception) to the affix ‘अच्’ prescribed by 3-3-56 एरच्।
3. Which सूत्रम् is used for the substitution ‘हि’ in the प्रातिपदिकम् ‘हित’ (used as part of the compound पुरोहितः)?
Answer: By 7-4-42 दधातेर्हिः – The term ‘हि’ is substituted in place of the (entire) verbal root √धा (डुधाञ् धारणपोषणयोः | दान इत्यप्येके ३. ११) when followed by an affix which is कित् (has the letter ‘क्’ as a इत्) and begins with the letter ‘त्’।
Please see the following post for derivation of the प्रातिपदिकम् ‘हित’ – http://avg-sanskrit.org/2012/12/18/अभिहितम्-nns/
4. Where has the सूत्रम् 3-3-14 लृटः सद् वा been used in the verses?
Answer: The 3-3-14 लृटः सद् वा has been used in the form होष्यमाणम् (प्रातिपदिकम् ‘होष्यमाण’, पुंलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम्)।
The प्रातिपदिकम् ‘होष्यमाण’ is derived from the verbal root the verbal root (√हु, जुहोत्यादि-गणः, हु दानादनयोः । आदाने चेत्येके । प्रीणनेऽपीति भाष्यम्, धातु-पाठः #३. १).
हु + लृँट् । By 3-3-13 लृट् शेषे च।
= हु + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= हु + शानच् । By 3-3-14 लृटः सद् वा – An affix which is designated as ‘सत्’ (ref. 3-2-127) optionally replaces लृँट् । Note: This is a कर्मणि प्रयोगः। Hence as per 1-3-13 भावकर्मणोः, a आत्मनेपदम् affix must be used. As per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, ‘शानच्’ has the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। Hence the affix ‘शानच्’ (and not ‘शतृँ’) is used here.
= हु + आन । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= हु + स्य + आन । By 3-1-33 स्यतासी लृलुटोः। Note: This rule is a अपवाद: for 3-1-68 कर्तरि शप् etc.
Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् stops 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
= हो + स्य + आन । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
= हो + स्य मुँक् + आन । By 7-2-82 आने मुक्, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ।
= हो + स्य म् + आन । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= होष्यमान । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययोः।
= होष्यमाण । By 8-4-2 अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपि।
‘होष्यमाण’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
5. Can you spot the affix तृच् in the verses?
Answer: The affix ‘तृच्’ has been used in the forms अनुद्रष्टा (प्रातिपदिकम् ‘अनुद्रष्टृ’, पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्।) and पितॄन् (पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘पितृ’, द्वितीया-बहुवचनम्)।
Note: The प्रातिपदिकम् ‘पितृ’ has also been used as a part of the compound पितृसमान् (प्रातिपदिकम् ‘पितृसम’, पुंलिङ्गे द्वितीया-बहुवचनम्)।
The कृदन्त-प्रातिपदिकम् ‘अनुद्रष्टृ’ is derived from the verbal root √दृश् (दृशिर् प्रेक्षणे १. ११४३) preceded by the उपसर्गः ‘अनु’ as follows:
अनु दृश् + तृच् । By 3-1-133 ण्वुल्तृचौ – The affixes ‘ण्वुल्’ and ‘तृच्’ may be used after a verbal root. Note: As per 3-4-67 कर्तरि कृत्, these affixes are used in the sense of the agent of the action.
= अनु दृश् + तृ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः। Note: ‘तृ’ gets आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।
Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् stops the augment ‘इट्’ (for ‘तृ’) which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः।
= अनु दृ अम् श् + तृ । By 6-1-58 सृजिदृशोर्झल्यमकिति, 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात्परः।
= अनु दृ अ श् + तृ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= अनु द्रश् + तृ । By 6-1-77 इको यणचि।
= अनु द्रष् + तृ । By 8-2-36 व्रश्च-भ्रस्ज-सृज-मृज-यज-राज-भ्राजच्छशां षः।
= अनुद्रष्टृ । By 8-4-41 ष्टुना ष्टुः।
‘अनुद्रष्टृ’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
Please refer to the following post for derivation of the प्रातिपदिकम् ‘पितृ’ – http://avg-sanskrit.org/2013/03/01/पितरः-mnp/
6. How would you say this in Sanskrit?
‘We should tell the teacher that these questions are too complicated!’ Paraphrase to ‘It should be told by us to the teacher that these questions are too complicated!’ Use the adjective प्रातिपदिकम् ‘अतिजटिल’ for ‘too complicated.’ Use चतुर्थी विभक्ति: with ‘teacher.’ Use a कृत्य-प्रत्यय: to express the meaning of ‘it should be told.’
Answer: इमे प्रश्नाः अतिजटिलाः सन्ति इति अस्माभिः उपाध्यायाय वक्तव्यम् = इमे प्रश्ना अतिजटिलाः सन्तीत्यस्माभिरुपाध्यायाय वक्तव्यम्।
Easy questions:
1. In how many words in the verses has the सूत्रम् 6-1-103 तस्माच्छसो नः पुंसि been used?
Answer: The सूत्रम् 6-1-103 तस्माच्छसो नः पुंसि has been used eight times in the following forms –
देवान् (प्रातिपदिकम् ‘देव’), पितॄन् (प्रातिपदिकम् ‘पितृ’), भृत्यान् (प्रातिपदिकम् ‘भृत्य’), गुरून् (प्रातिपदिकम् ‘गुरु’), पितृसमान् (प्रातिपदिकम् ‘पितृसम’), वृद्धान् (प्रातिपदिकम् ‘वृद्ध’), वैद्यान् (प्रातिपदिकम् ‘वैद्य’) and ब्राह्मणान् (प्रातिपदिकम् ‘ब्राह्मण’)।
The derivation of the above forms is similar to the derivation of शत्रून् as shown in answer to easy question 1 in the following comment – http://avg-sanskrit.org/2012/02/17/जेतासि-2as-लुँट्/#comment-3333
2. Which गण-सूत्रम् justifies the use of a आत्मनेपदम् affix in the form वेदयते?
Answer: The use of a आत्मनेपदम् affix in the form वेदयते is justified by the गण-सूत्रम् (in the चुरादि-गण: of the धातुपाठ:) आकुस्मादात्मनेपदिन: – The verbal roots beginning from √चित् (चितँ सञ्चेतने १०. १९२) and ending with √कुस्म् (कुस्मँ नाम्नो वा | कुत्सितस्मयने १०. २३६) take आत्मनेपदम् affixes (only.)
The form वेदयते is derived from the verbal root √विद् (विदँ चेतनाख्याननिवासेषु १०. २३२).
विद् + णिच् । By 3-1-25 सत्यापपाशरूपवीणातूलश्लोकसेनालोमत्वचवर्मवर्णचूर्णचुरादिभ्यो णिच्।
= विद् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वेद् + इ । By 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।
= वेदि । ‘वेदि’ gets the धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।
The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
वेदि + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
= वेदि + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वेदि + त । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, गण-सूत्रम् (in the चुरादि-गण: of the धातुपाठ:) आकुस्मादात्मनेपदिन:।
= वेदि + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे।
= वेदि + शप् + ते । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
= वेदि + अ + ते । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= वेदे + अ + ते । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
= वेदयते । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।